Mediolan – co warto zobaczyć? Przewodnik po mieście i jego TOP 13 największych atrakcji

W tym artykule:

1. 1. „Ostatnia Wieczerza” w Santa Maria delle Grazie
2. 2. Galeria Wiktora Emanuela II (Galleria Vittorio Emanuele II)
3. 3. Katedra w Mediolanie (Duomo di Milano)
4. 4. Kościół św. Maurycego (Chiesa di San Maurizio al Monastero Maggiore)
5. 5. Pinakoteka Brera (Pinacoteca di Brera)
6. 6. Dzielnica Brera
7. 7. Zamek Sforzów (Castello Sforzesco)
8. 8. Park Sempione (Parco Sempione) i Łuk Pokoju (Arco della Pace)
9. 9. Cmentarz Monumentalny (Cimitero Monumentale di Milano)
10. 10. Piazza Gae Aulenti
11. 11. Navigli District
12. 12. Kościół San Satiro (Chiesa di Santa Maria presso San Satiro)
13. 13. Bazylika świętego Ambrożego (Basilica di Sant’Ambrogio)

Trzeba wiedzieć, że Mediolan to nie tylko ekskluzywne butiki i wybiegi, na których swoje kolekcje prezentują najznakomitsi projektanci. To prawda, Milano wyraźnie różni się od innych włoskich miast, jednak nie oznacza to, że nie warto zatrzymać się tam na dłużej.

Często można spotkać się z opiniami, że stolicy najbogatszego regionu w kraju brakuje włoskiej duszy. Rzeczywiście, architektura miasta i panująca tam atmosfera wyraźnie odróżnia Mediolan od innych wielkomiejskich ośrodków. Wynika to przede wszystkim z historii miasta. W XVIII wieku, Mediolan znajdował się pod panowaniem Habsburgów i nie licząc przerwy w czasach napoleońskich, austriackie wpływy utrzymywały się tam aż do drugiej połowy XIX wieku.

Wzniesiono wówczas wiele obiektów, które nie miały wiele wspólnego z włoskim poczuciem stylu (ale które dziś stanowią wizytówkę miasta). Dodatkowo, w czasie rewolucji przemysłowej historyczna zabudowa Mediolanu ustąpiła miejsca monumentalnym budowlom. Nie zmienia to jednak faktu, że Milano ma do zaoferowania wiele atrakcji i nikomu z przyjezdnych nie grozi tam nuda. Ze wszystkich, wybraliśmy 13 naszym zdaniem najciekawszych.

1. „Ostatnia Wieczerza” w Santa Maria delle Grazie

Naszą wycieczkę zaczynamy w jednym z najważniejszych kościołów w Mediolanie. Santa Maria delle Grazie nie robi aż tak dużego wrażenia, jak choćby słynna Duomo, ale nie o budynek tutaj chodzi. Choć warto podkreślić, że nikt, kto jest wrażliwy na piękno architektury sakralnej, nie przejdzie obojętnie obok świątyni, którą zaprojektował Guiniforte Solari.

Diabelnie dobre

Jeżeli diabeł ubiera się u Prady, to na pewno robi to w Mediolanie. Tu też jada. I kusi do wydawania pieniędzy innych.

Przy bazylice mieści się klasztor dominikanów, który skrywa jedną z najbardziej rozpoznawalnych atrakcji turystycznych. Mowa o „Ostatniej Wieczerzy” – wybitnym dziele autorstwa Leonarda da Vinci. Wspaniały fresk powstał na ścianie w jadalni klasztoru, w latach 1494–1498. Twórca użył nowatorskiej jak na owe czasy techniki malowania na sucho.

Idealnie symetryczne malowidło zachwyca głębią i wrażeniem rzeczywistości. Jak przystało na dzieło Leonarda, fresk skrywa głęboką symbolikę i tajemnice, nie tylko te, o których w swojej powieści pisał Dan Brown. Giovanni Maria Pala – włoski muzyk – jest zdania, że twórca ukrył w nim muzyczny zapis krótkiego requiem.

Chcąc zobaczyć zachwycający fresk, warto pamiętać, że obowiązuje wcześniejsza rezerwacja biletów. Zwiedzający są wpuszczani w kilkunastoosobowych grupach, a w refektarzu można przebywać tylko przez kwadrans. Takie działanie jest podyktowane przede wszystkim ogromną popularnością tego dzieła, ale nie tylko. Żeby to wybitne dzieło mogło przetrwać kolejne lata, wewnątrz musi być utrzymywany właściwy poziom wilgotności powietrza i odpowiednia temperatura.

2. Galeria Wiktora Emanuela II (Galleria Vittorio Emanuele II)

Kolejnym punktem w planie naszej wycieczki jest jedna z najsłynniejszych na świecie galerii handlowych. Po co zwiedzać taki obiekt, skoro w pobliżu jest tyle wspaniałych zabytków i muzeów? Cóż, Galleria Vittorio Emanuele II nie ma nic wspólnego z pasażami, do których jesteśmy przyzwyczajeni.

XIX-wieczny obiekt wznosi się przy Placu Katedralnym. Wspaniała galeria handlowa została otwarta w 1867 roku. Mówimy tu zatem o jednym z najstarszych ciągle funkcjonujących pasaży handlowych. W okazałej galerii, w której butiki ekskluzywnych marek mieszają się ze sklepami sieciowymi i restauracjami, z całą pewnością znajdziemy interesującą pamiątkę z pobytu w Mediolanie i zakosztujemy wyśmienitej włoskiej kuchni.

Nowy pomysł na urlop we Włoszech

Włochy już od wielu lat doskonale odnajdują się w roli destynacji turystycznej, cieszącej się popularnością na całym świecie. W północnej części tego kraju spotkać można przede wszy...

To prawda, na najbardziej luksusowe zakupy pozwolą sobie nieliczni. Ale każdy może rozkoszować się niezwykłą atmosferą tego miejsca. Neoklasycystyczny pasaż, z licznymi przeszkleniami, imponującymi kopułami i wspaniałymi freskami, do złudzenia przypomina pałacowe wnętrza. To właśnie kwintesencja Włoch – nawet zwykłe wyjście na zakupy staje się niezwykłym wydarzeniem, które należy odpowiednio celebrować.

Zwiedzając galerię, warto zatrzymać się na chwilę przy mozaice przedstawiającej byka. Jak głosi legenda, trzykrotne obrócenie się na pięcie na jego genitaliach (koniecznie w prawo) przynosi szczęście. Ile w tym prawdy? Trudno powiedzieć, można jednak domniemywać, że ten przesąd został stworzony tylko po to, by w wymowny sposób upokorzyć Turyn, bo mozaika przedstawia herb właśnie tego miasta.

3. Katedra w Mediolanie (Duomo di Milano)

Każde miasto ma swoją ikonę. W Paryżu taką rolę pełni Wieża Eiffla, w Londynie – Big Ben, w Rzymie – Koloseum. Symbolem Mediolanu jest prawdziwa perła architektury sakralnej – Duomo di Milano.

Gotycka katedra, wyrastająca w centrum wielkiego placu, w otoczeniu wspaniałych pałaców i zachwycających kamienic, to jeden z największych kościołów na świecie i druga pod względem wielkości świątynia na terytorium Włoch (ustępuje tylko Bazylice św. Piotra w Watykanie). Budowa obiektu rozpoczęła się w XIV wieku i trwała aż 582 lata. Już jeden rzut oka na wykonaną z białego marmuru fasadę pozwala zrozumieć, dlaczego zajęło to tyle czasu.

Najpiękniejsze europejskie miasta z najniższymi czynszami. W rankingu nie brakuje zaskoczeń

Jak wiadomo, nie ma lepszego sposobu na poznanie świata i nowych kultur, niż przeprowadzka w nowe, nieznane nam dotąd miejsce. Wielu podróżników decyduje się na egzotyczne kierunki, takie ja...

Wspaniała katedra zachwyca misternym zdobnictwem i dbałością o każdy, nawet najdrobniejszy detal. Zadania zliczenia wszystkich rzeźb, które zdobią świątynię, może podjąć się jedynie wyjątkowo wytrwała osoba – jest ich aż 2150! Równie imponująco przedstawia się wnętrze, w którym dominują monumentalne kolumny.

Zwiedzając katedrę, warto udać się na znajdujący się na dachu taras widokowy, z którego rozpościera się piękna panorama miasta. Obowiązkowym punktem wycieczki powinna być też wizyta w przykatedralnym muzeum, w którym zgromadzono kunsztowne dzieła sztuki.

4. Kościół św. Maurycego (Chiesa di San Maurizio al Monastero Maggiore)

Duomo do Milano nie jest jedynym obiektem sakralnym, który warto zobaczyć w Mediolanie. Kolejnym wartym odwiedzenia miejscem jest Chiesa di San Maurizio al Monastero Maggiore.

W porównaniu z monumentalną katedrą, Kościół św. Maurycego prezentuje się dość skromnie. Szara fasada nie przyciąga uwagi bogatym zdobnictwem, jednak niech was nie zwiodą pozory zwyczajności tego miejsca. W końcu nie bez powodu nazywa się je mediolańską „Kaplicą Sykstyńską”.

5 najlepszych pizzerii we Włoszech poleca Matteo Brunetti

Po prawdziwą pizzę warto wybrać się aż do Włoch. Specjalnie dla nas ranking najlepszych pizzerii w Italii przygotował znany kucharz Matteo Brunetti.

Współczesna historia obiektu, który niegdyś stanowił siedzibę najważniejszego w mieście żeńskiego zakonu klasztoru benedyktynów, rozpoczyna się w XVI wieku. W 1503 roku, na ruinach świątyni wzniesionej w czasach wczesnego chrześcijaństwa powstał kościół, za projekt którego odpowiadał najprawdopodobniej Gian Giacomo Dolcebuono, wspierany przez Giovanniego Amadeo.

O ile fasada budynku nie wyróżnia się niczym specjalnym, to tego samego nie można powiedzieć o wnętrzu, którego przepych wyraźnie kontrastuje z szarą, kamienną bryłą. Wspaniałe XVI-wieczne freski zdobią każdą ścianę i sufit. Realistyczne malowidła wyraźnie nawiązują do stylu Leonarda da Vinci. Co ważne, atrakcja jest udostępniona do zwiedzania za darmo.

5. Pinakoteka Brera (Pinacoteca di Brera)

Skoro o dziełach sztuki mowa, miejscem, w którym zebrano najwspanialszą kolekcję, jest Pinacoteca di Brera, zlokalizowana w Palazzo di Brera. Można tam podziwiać bogate zbiory włoskiego malarstwa renesansowego, ale nie tylko.

Słynna galeria sztuki stanowi część kompleksu kulturalnego, który powstał w XVIII wieku, w imponującym budynku klasztoru jezuitów. Pinakoteka została otwarta w 1809 roku, na polecenie Napoleona Bonapartego, który zapragnął stworzyć w Mediolanie odpowiednik paryskiego Luwru.

Zgromadzono tam wiele dzieł przejętych w trakcie napoleońskich podbojów. W imponujących zbiorach znajdują się:

• „Wieczerza w Emmaus” Caravaggia,
• „Ostatnia Wieczerza” Petera Paula Rubensa,
• „Zaślubiny Marii” Rafaela Santi.

To dopiero początek długiej listy znakomitych twórców, na której figurują także nazwiska takie jak: Picasso, Modigliani, Mantegna, Hayez, Rembrandt i Canaletto. Dzieła można podziwiać „z marszu”, ale każdy, kto chce poświęcić więcej czasu poszczególnym tytułom, może zająć miejsce na jednym z wielu krzeseł i spokojnie przyglądać się detalom wybitnych dzieł sztuki.

6. Dzielnica Brera

Po zwiedzeniu imponującej wystawy w pinakotece, warto poświęcić nieco więcej uwagi samej dzielnicy Brera. Zdaniem wielu osób odwiedzających Mediolan, to najbardziej „włoski” zakątek tego miasta. Praktycznie nie dociera tam miejski gwar, a czas zdaje się płynąć wolniej.

Niewielka dzielnicę tworzą wąskie uliczki, wzdłuż których zlokalizowane są butiki i perfumerie, ale nie tylko. Nie brakuje tam także niewielkich restauracji i rodzinnych cukierni. Jeżeli chcesz zasmakować specjałów tradycyjnej włoskiej kuchni, prawdopodobnie nie znajdziesz lepszego miejsca w Mediolanie.

Ceny biletów na majówkę 2023: gdzie warto polecieć za rozsądne pieniądze?

Oto najlepsze promocje na tanie loty na majówkę 2024. Przekonaj się, że aby spędzić długi weekend majowy w Europie, wcale nie trzeba wydawać kroci. Dobrze jednak się pospieszyć. Im bliże...

Będąc na miejscu, warto wybrać się na spacer nastrojową ulicą Via Fiori Chiari. Swoje stanowiska mają tam wróżki, które za drobną opłatą obiecują przepowiedzieć przyszłość.

Wart uwagi jest też niewielki ogród botaniczny, zlokalizowany przy Palazzo di Brera. Nie znajdziemy tam wielu unikalnych roślin, ale panująca tam atmosfera sprzyja odpoczynkowi od miejskiego gwaru.

7. Zamek Sforzów (Castello Sforzesco)

Kolejnym ciekawym miejscem, które warto odwiedzić, jest Zamek Sforzów. Na tle mediolańskiej architektury, okazały Castello Sforzesco jest jak spora garść pieprzu wrzucona do beczki soli.

Nazwisko Sforza nie brzmi obco dla Polaków. Zawdzięczamy to królowej Bonie Sforzy d'Aragonie – żonie Zygmunta Starego, która wywodziła się z arystokratycznego rodu władców Księstwa Mediolanu.

Zamek książęcy został wzniesiony w XV wieku, na polecenie Franciszka I Sforzy. Okazałą rezydencję wybudowano z czerwonej cegły, co do dziś czyni ją obiektem wyjątkowym w krajobrazie Mediolanu. Na przestrzeni lat, zamek podlegał licznym przebudowom. Pierwotną formę przywrócono mu dopiero po zjednoczeniu Włoch.

Dziś, w zamkowych wnętrzach mieści się kilka muzeów:

• Muzeum Sztuki Antycznej,
• Galeria Obrazów,
• Muzeum Prehistoryczne,
• Muzeum Egipskie,
• Muzeum Sztuki Użytkowej,
• Muzeum Instrumentów Muzycznych.

Wymieniając najbardziej znane eksponaty, należy wskazać przede wszystkim na zbiór rysunków Leonarda da Vinci i Pietà Rondanini – niedokończoną rzeźbę Michała Anioła.

Wizytę w tym miejscu polecamy nie tylko miłośnikom sztuki, bo sam budynek prezentuje się wyjątkowo imponująco. Na zamkowy dziedziniec można wejść nieodpłatnie.

8. Park Sempione (Parco Sempione) i Łuk Pokoju (Arco della Pace)

Tuż przy Zamku Sforzów mieści się jedno z najbardziej urokliwych miejsc w Mediolanie. Mowa o Parco Sempione – utrzymanym w stylu angielskim miejskim parku, który jest tak samo popularny wśród turystów, jak wśród mediolańczyków.

Obiekt zlokalizowany w samym sercu miasta został założony w 1888 roku. Liczne drzewa, zadbane krzewy i trawniki sprzyjają atmosferze błogiego odprężenia. Wzdłuż alejek spacerowych nie brakuje ławek, na których można odpocząć po spacerze.

Poradnik Travelera: Zakupy na całym świecie

Oto poradnik Travelera: jak przeżyć zakupową przygodę (nie tylko na końcu) świata. I wciąż mieć za co wrócić do domu.

W centralnej części parku znajduje się sztuczny zbiornik wodny z nastrojowym mostkiem. Warto zatrzymać się tam na chwilę, choćby po to, by przyjrzeć się żółwiom, które beztrosko wylegują się na kamieniach.

Sporą atrakcją tego miejsca Torre Branca – żelazna wieża, będąca drugim najwyższym budynkiem w mieście. Obiekt, na szczycie którego znajduje się punkt widokowy, jest udostępniony do zwiedzania (odpłatnie).

Kolejny ciekawy obiekt, znajdujący się w granicach parku, to Łuk Pokoju. Budowa bogato zdobionego łuku triumfalnego rozpoczęła się w 1807 roku, na polecenie Napoleona Bonapartego. Zwrócony w kierunku Paryża, wyznacza miejsce, w którym rozpoczynała się droga z Mediolanu do stolicy Francji. Rzeźby i inne zdobienia uwieczniają wszystkie najważniejsze wydarzenia z historii miasta.

9. Cmentarz Monumentalny (Cimitero Monumentale di Milano)

Atrakcją, której nie można przegapić, jest Cimitero Monumentale di Milano. Wspaniały Cmentarz Monumentalny nie ma wiele wspólnego z typowymi nekropoliami, jakie możemy zobaczyć w każdym europejskim kraju. Spacerując między wspaniałymi rzeźbami, kaplicami i kunsztownie wykonanymi nagrobkami, można odnieść wrażenie przebywania w galerii sztuki.

Na teren cmentarza prowadzi wejście zlokalizowane w budynku wzniesionym z kamienia i marmuru. To właśnie tam znajduje się Sala Sławy – miejsce pochówku najbardziej zasłużonych mieszkańców Mediolanu. Idąc dalej, można dostrzec wspaniałe nagrobki (niektóre z nich zostały zaprojektowane przez znanych architektów), piękne rzeźby (zarówno klasyczne, jak i współczesne) i kunsztowne obeliski. Panuje tam cicha, spokojna atmosfera i polecamy nie mącić jej okrzykami zachwytu, mimo że charakter tego miejsca sprawia, że trudno je powstrzymać. Trzeba bowiem pamiętać, że Cimitero Monumentale di Milano to nie tylko atrakcja turystyczna, ale przede wszystkim miejsce spoczynku.

10. Piazza Gae Aulenti

Wspaniałe obiekty sakralne i zabytkowe budowle to wizytówka Mediolanu. Nie można jednak zapomnieć, że to wspaniałe miasto ma też drugie, znacznie nowocześniejsze oblicze, które reprezentuje Piazza Gae Aulenti – biznesowa część stolicy Lombardii.

Najlepsze patenty na tanie podróżowanie. Radzą blogerzy i podróżnicy

Dla chcącego nic trudnego. Udowodniają to nasi rozmówcy, którzy zdradzają nam, jak tanio podróżować, by upiec dwie pieczenie na jednym ogniu – zwiedzić świat, nie wydając przy tym fort...

Nie znajdziemy tam atrakcji typowych dla centrum Milano. W Piazza Gae Aulenti próżno szukać zbiorów dzieł sztuki czy starych kościołów. Mimo to, warto się tam wybrać, choćby na krótki spacer. Dlaczego? Choćby po to, by przekonać się, że słowo „dzieło sztuki” może mieć wiele znaczeń. Wizytówką tego miejsca są wspaniałe wieżowce, będące pokazem architektonicznego kunsztu. Najbardziej imponująco przedstawia się 231-metrowy Torre Unicredit – najwyższy budynek we Włoszech.

W samym centrum placu mieści się piękna fontanna, której nadano typowo futurystyczną stylistykę. Całościowo, Piazza Gae Aulenti zachwyca atmosferą spójności. Nie uświadczymy tam architektonicznego miszmaszu, w którym zabytki mieszają się ze szklanymi wieżami.

11. Navigli District

Wymieniając ciekawe miejsca w Mediolanie, nie można pominąć Navigli Discrit. Miejsce to nazywane jest „małą Wenecją” i nie bez powodu. Nazwa dzielnicy pochodzi bowiem od sieci kanałów, które pamiętają czasy antyku.

Navigli składa się z pięciu kanałów: Naviglio Grande, Naviglio Pavese, Naviglio di Paderno, Naviglio Martesana i Naviglio di Bereguardo. Dawniej, zaopatrywały one miasto w wodę i służyły celom transportowym. Dziś, pełnią funkcję typowo rekreacyjną. O poranku, bulwary przemierzają miejscowi miłośnicy joggingu. Na ławkach wzdłuż kanałów chętnie odpoczywają starsi mieszkańcy miasta.

Navigli to jedno z niewielu miejsc w Mediolanie, w którym nie uświadczymy rzeszy zwiedzających. Oczywiście, turystów można spotkać tam właściwie o każdej porze, ale faktem jest, że ta „imprezownia” na świeżym powietrzu nastawiona jest przede wszystkim na lokalną społeczność, nie na przyjezdnych.

„Imprezownia”? Tak! Gdy gasną światła, dzielnica Navigli dopiero budzi się do życia. Wzdłuż bulwarów otaczających kanały można znaleźć niezliczone restauracje, puby i bary, w których można skosztować wyśmienitego włoskiego wina. Dookoła słychać muzykę, przez którą przebijają się śmiechy i rozmowy. Panuje tam niesamowita atmosfera, która sprawia, że to niezwykłe miejsce warto odwiedzić właśnie po zachodzie słońca.

12. Kościół San Satiro (Chiesa di Santa Maria presso San Satiro)

Przenieśmy się do znacznie spokojniejszego miejsca, zlokalizowanego w centrum miasta. Kolejną mediolańską atrakcją na naszej liście jest zachwycający Chiesa di Santa Maria presso San Satiro – kościół, w którym narodziło się malarstwo iluzoryczne.

W miejscu, w którym wznosi się kościół, na polecenie arcybiskupa Ansperto wybudowano w IX wieku kaplicę poświęconą św. Satyrusowi – bratu Ambrożego, czyli patrona miasta. W XV wieku, z polecenia księcia Galeazzo Sforzy wybudowano na jej miejscu renesansowy kościół. Nie było to łatwe zadanie, bowiem okoliczne kamienice nie pozostawiły zbyt dużego pola manewru. Podjął się go Donato Bramante – artysta pochodzący z Urbino.

Projektant sięgnął po sprawdzone kanony trójnawowej świątyni z transeptem. Nadał mu wymiary odpowiadające powierzchni nawy środkowej, a całość dopełnił sklepieniem kolebkowym i kopułą centralną.

Niezwykły kunszt artysty najbardziej jest widoczny wewnątrz budynku, a konkretnie – w obszarze apsydy usytuowanej za ołtarzem. Wchodząc do środka, nie sposób dostrzec, że Bramante miał do dyspozycji jedynie... 97 cm głębokości! Namalowana nisza z zakrzywioną perspektywą niezwykle skutecznie oszukuje zmysł wzroku, tworząc autentyczne wrażenie głębi. To właśnie ten popis geniuszu zainspirował późniejszych malarzy iluzorycznych.

13. Bazylika świętego Ambrożego (Basilica di Sant’Ambrogio)

Miejscem kończącym naszą wycieczkę po wspaniałym Mediolanie jest Basilica di Sant’Ambrogio – jeden z najstarszych kościołów w mieście, wzniesiony w latach 379-386. W XI wieku, nastąpiła przebudowa bazyliki. Właśnie wtedy nadano jej styl, który charakteryzuje ją do dziś jako jedyny zachowany obiekt romańskiego stylu lombardzkiego.

Kościół został wybudowany w miejscu, w którym znajdowały się groby chrześcijańskich męczenników, zamordowanych w czasie rzymskich prześladowań. W VIII wieku założono tam opactwo benedyktynów. Niemal sto lat później, dobudowano kryptę i chór. Ostateczna przebudowa kościoła, datowana na 1088 rok, trwała 11 lat.

W pierwszej kolejności, w oczy rzuca się dziedziniec zdobiony kolumnami i dzwonnicą. Wnętrze zdobią liczne freski, mozaiki i rzeźby, ale nie znajdziemy tam ociekających złotem zdobień i przepychu typowego dla wielu włoskich świątyń. Panuje tam zupełnie inna atmosfera, wyraźnie skromniejsza, a przez to – sprzyjająca modlitwie. Pod prezbiterium znajduje się wyeksponowana krypta, w której złożono doczesne szczątki Ambrożego, Gerwazego i Protazego.

Na zewnątrz ogrodzenia bazyliki znajduje się wzniesiona w czasach rzymskich kolumna nazywana diabelską. Wiąże się z nią ciekawa legenda. Gdy Ambroży toczył walkę z diabłem, czort próbował przebić go rogami. Uderzenie trafiło w kolumnę i pozostały po nim dwa otwory. Podobno czuć tam zapach siarki, a gdy do otworów przyłoży się ucho, można usłyszeć odgłosy pochodzące z samych trzewi piekła.

Bazylika jest otwarta dla zwiedzających, a wejście na jej teren jest bezpłatne.

Nasz ekspert

Artur Białek

Dziennikarz i redaktor. Wcześniej związany z redakcjami regionalnymi, technologicznymi i motoryzacyjnymi. W „National Geographic” pisze przede wszystkim o historii, kosmosie i przyrodzie, ale nie boi się żadnego tematu. Uwielbia podróżować, zwłaszcza rowerem na dystansach ultra. Zamiast wygodnego łóżka w hotelu, wybiera tarp i hamak. Prywatnie miłośnik literatury.