Nauka o jaskiniach, czyli speleologia. Na czym polega? Kim jest speleolog?

W tym artykule:

1. Czym jest nauka o jaskiniach?
2. Rodzaje speleologii
3. Kim jest speleolog?
4. Speleolog a grotołaz
5. Speleolog a taternik jaskiniowy
6. Jak zostać speleologiem?
7. Sprzęt do speleologii

Większość osób nawet nie myśli o zapuszczaniu się w ciasne, ciemne miejsca, w których nietrudno o tragiczny w skutkach wypadek. Nie dotyczy to jednak speleologów, czyli osób zajmujących się odkrywaniem tajemnic drzemiących w mrokach jaskiń.

Jaskinie w Polsce czy jaskinie w Czechach są dość dobrze poznane, ale wiele z nich wciąż jeszcze skrywa sporo tajemnic. Ich odkrywaniem zajmuje się speleologia, czyli nauka o jaskiniach. To właśnie dzięki pracy speleologów możemy dowiedzieć się więcej na temat procesów powstawania i rozwoju podziemnych grot oraz poznać cechy występującego w nich środowiska przyrodniczego. Dzięki nim wiemy też np., która jaskinia jest najdłuższa na świecie. Należy pamiętać, że mówimy tu o niebezpiecznej dziedzinie nauki, bo ciemne, wilgotne, zimne, głębokie i ciasne przestrzenie w skałach są wyjątkowo nieprzyjazne, nie tylko dla osób cierpiących na klaustrofobię.

Czym jest nauka o jaskiniach?

Zacznijmy od krótkiego rysu historycznego. Początki eksploracji badawczej jaskiń sięgają XVII wieku, ale współczesna speleologia narodziła się dopiero pod koniec XIX wieku. Jako dziedzinę nauki spopularyzował ją Édouard-Alfred Martel – francuski eksplorator, badacz i dokumentalista jaskiń. W 1895 roku Martel założył Société de Spéléologie – pierwszą oficjalną organizację skupiającą się na pracach badawczych w jaskiniach. W trakcie swojej kariery opublikował ponad 700 artykułów naukowych i wydał ok. 20 książek. Nie ulega więc wątpliwości, że bez jego pracy, speleologia nie byłaby tym, czym jest dzisiaj. Czyli właściwie czym?

Mówiąc o speleologii, na myśli trzeba mieć dział geologii, który jest poświęcony badaniu jaskiń. W obszarze zainteresowania tej dziedziny mieści się zarówno poznanie genezy i rozwoju podziemnych przestrzeni, jak i badanie jaskiniowego mikroklimatu, występującej tam flory i fauny (czyli po prostu – środowiska przyrodniczego) i stosunków wodnych. To speleologom zawdzięczamy opisanie najpiękniejszych jaskiń na świecie. Speleologia pochyla się także nad problemami związanymi z ochroną systemów jaskiniowych.

Rodzaje speleologii

Mówimy tu zatem o niezwykle obszernym dziale nauki, który obejmuje wiele form działalności badawczej. Mając to na względzie, w obrębie speleologii należy rozróżnić konkretne dziedziny, skupiające się na wybranych obszarach pracy naukowej. Do takich należy biologia jaskiniowa (biospeleologia). Flora i fauna jaskiniowa znacząco różni się od gatunków zasiedlających naziemne ekosystemy. W jaskiniach bytują unikatowe zwierzęta i rośliny. Naturalne jest więc, że ze względu na znaczną różnorodność tego niezwykłego środowiska, prace badawcze prowadzone w tym zakresie wymagają ujęcia ich w ramach odrębnej dziedziny.

Niezwykłe odkrycie polskich grotołazów - mamy ekskluzywny film!

Tylko na National-Geographic.pl ekskluzywny film dokumentujący odkrycie polskich grotołazów! To speleologiczna rewelacja i jedno z największych w historii odkryć jaskiń polskich. Odnaleziono ...

Innym rodzajem speleologii jest kartografia jaskiniowa. Nakreślenie dokładnych map jest jedną z najistotniejszych czynności, wykonywanych w trakcie eksploracji badawczych. Powstałe w ten sposób plany pozwalają na porównanie poszczególnych obiektów (pod względem głębokości i długości) i ułatwiają ich dalszą eksplorację, ale nie tylko. Mapy zawierają także wiele cennych informacji dotyczących speleogenezy, czyli pochodzenia i rozwoju grot.

Nie można nie wspomnieć, że w obrębie speleologii wyróżnia się także speleoterapię. Naukowcy skupiający się na tej dziedzinie badają możliwość nieinwazyjnego leczenia niektórych schorzeń w środowisku jaskiniowym. Wyniki ich pracy są podstawą do opracowania specyficznych metod klimatoterapii, w której czynnikami leczniczymi są unikatowe warunki naturalne podziemnego środowiska.

Warto nadmienić, że speleologia pozostaje w obszarze zainteresowania także innych dziedzin nauki, takich jak:

• geologia,
• hydrogeologia,
• archeologia,
• paleontologia.

Kim jest speleolog?

Mając na uwadze powyższe, łatwo można domyślić się, kim właściwie jest speleolog. To naukowiec (najczęściej geolog, choć nie zawsze), którego praca polega na prowadzeniu badań dotyczących jaskiń. Speleolodzy zajmują się m.in. inwentaryzacją występujących w grotach struktur naciekowych i geologicznych, badaniem genezy i rozwoju jaskiń, występującego w nich mikroklimatu, tamtejszej flory i fauny oraz pozostałości po dawnych cywilizacjach i prehistorycznych zwierzętach.

Co istotne, choć wielu speleologów prowadzi prace terenowe, to wbrew pozorom wcale nie jest to regułą. Niektórzy naukowcy, którzy zajmują się jaskiniami, badają je w środowisku laboratoryjnym, np. na podstawie dostarczonych im próbek lub skanów wykonanych za pomocą specjalistycznej aparatury.

Speleolog a grotołaz

Co się z tym wiąże, speleolog może, ale nie musi być grotołazem. Grotołaz nie musi być jednak speleologiem. W mowie potocznej, oba te słowa często są używane zamiennie. Mało tego, także wiele oficjalnych źródeł wskazuje na ich synonimiczny charakter. Sprowadzanie ich do wspólnego mianownika jest jednak nadmiernym uproszczeniem. To prawda, w środowisku grotołazów powszechnie używa się słowa „speleo” do określenia ogółu podziemnych aktywności, ale warto zwrócić uwagę na to, że brakuje w nim członu „logia”, a to czyni olbrzymią różnicę.

8 najpiękniejszych jaskiń. Miejsca jak nie z tej Ziemi

Korytarze iskrzące się stalaktytami i stalagmitami prowadzą do podziemnej rzeki (jej lustro znajduje się 20 m poniżej wejścia do jaskini). Stąd łódź zabiera turystów na 45-minutową prze...

Mianem grotołaza można określić wszystkich, którzy eksplorują jaskinie, ale najczęściej takie określenie stosuje się względem osób, które groty odwiedzają w celach typowo rekreacyjnych. Rekreacyjny grotołaz porusza się odkrytymi szlakami, może wyznaczać nowe korytarze, ale jego pasja nie ma nic wspólnego z pracą naukową. Dopiero gdy zajmuje się badaniami jaskiń, można nazwać go speleologiem.

Speleolog a taternik jaskiniowy

Także pojęcie „taternik jaskiniowy” nie jest tożsame ze słowem „speleolog”. Pierwsze z wymienionych odnosi się do osoby, która na podstawie odbytego kursu jaskiniowego i szkolenia przyrodniczego TPN zdobyła uprawnienia umożliwiające eksplorację niektórych jaskiń Tatrzańskiego Parku Narodowego, niedostępnych dla ruchu turystycznego.

Podobnie jak grotołaz, taternik jaskiniowy może być pasjonatem, który zapuszcza się w głąb tatrzańskich jaskiń w celach rekreacyjnych lub sportowych. Jeżeli prowadzi w nich badania naukowe, wówczas należy nazywać go speleologiem.

Jak zostać speleologiem?

Reasumując, nie wystarczy poruszać się po jaskiniach, by zostać speleologiem. Nie czynią nim także uprawnienia taternika jaskiniowego, bo nie można zostać naukowcem bez stosownego wykształcenia. Polskie uczelnie nie kształcą w kierunku speleologii. Osoby badające jaskinie kończą geologię lub archeologię. Oprócz tego, należą do klubów speleologicznych i uczestniczą w sympozjach naukowych.

Konieczność zdobycia dodatkowych kwalifikacji jest uzależniona od tego, jaki rodzaj badań zamierza wykonywać speleolog. W środowisku laboratoryjnym, odbyte kursy jaskiniowe i/lub uprawnienia taternickie nie będą przydatne. Jeżeli jednak speleolog ma prowadzić badania terenowe, teoretyczna i praktyczna wiedza z zakresu bezpiecznego poruszania się w jaskiniach i technik wspinaczki jaskiniowej staje się niezbędna.

Sprzęt do speleologii

By móc pracować w terenie, speleolog musi być uzbrojony nie tylko w wiedzę, ale także w odpowiednie oprzyrządowanie. Sprzęt do prowadzenia badań zawsze jest dobierany stosownie do ich zakresu. Przyrządy naukowe to jeszcze nie wszystko, bo na podorędziu speleologa musi znaleźć się także sprzęt, z którego korzysta każdy grotołaz. Należą do niego następujące elementy:

• kask,
• czołówka,
• karabinki,
• uprząż jaskiniowa,
• lonża,
• rolki i inne przyrządy zjazdowe,
• przyrządy zaciskowe umożliwiające bezpieczne podchodzenie,
• lina statyczna do poręczowania,
• wodoodporny wór jaskiniowy.

By móc bezpiecznie i komfortowo poruszać się w jaskiniach, potrzebny jest także odpowiedni strój. Warstwę wewnętrzną stanowi bielizna termoaktywna, najczęściej wykonana z wełny merino, która ma znacznie lepsze właściwości termoizolacyjne niż tkaniny syntetyczne. Jeżeli wymagają tego warunki, na bieliznę zakłada się kolejną warstwę, najczęściej wykonaną z polaru. Warstwa zewnętrzna to kombinezon, wykazujący dużą odporność na przetarcie i przemoczenie.

Jaskinie w Zakopanem. Które z nich można zwiedzać?

Jaskinie w Zakopanem i okolicach to jedna z największych tatrzańskich atrakcji turystycznych. Tylko część została udostępniona turystom. Gdzie jest ich najwięcej?

Większość speleologów używa dwóch par rękawiczek. Wewnętrzne chronią dłonie przed przemarznięciem, natomiast zewnętrzne (zwykle gumowe) chronią pierwszą warstwę przed zamoczeniem. Jakie buty są odpowiednie do eksploracji jaskiń? Sprawdzą się wyłącznie kalosze, najlepiej piankowe.

Nasz ekspert

Artur Białek

Dziennikarz i redaktor. Wcześniej związany z redakcjami regionalnymi, technologicznymi i motoryzacyjnymi. W „National Geographic” pisze przede wszystkim o historii, kosmosie i przyrodzie, ale nie boi się żadnego tematu. Uwielbia podróżować, zwłaszcza rowerem na dystansach ultra. Zamiast wygodnego łóżka w hotelu, wybiera tarp i hamak. Prywatnie miłośnik literatury.