Kiedyś ludzie wierzyli, że to dziecko smoka. Jakim zwierzęciem jest odmieniec jaskiniowy?

W tym artykule:

1. Gdzie występuje odmieniec jaskiniowy?
2. Dlaczego odmieńce jaskiniowe uważano za smoki?
3. Odmieniec jaskiniowy kocha bezruch
4. Jaki jest tryb życia odmieńców?
5. Ciekawostki o odmieńcu jaskiniowym

Odmieniec jaskiniowy przypomina nieco aksolotla – czyli larwalne stadium płaza zwanego ambystomą meksykańską. I odmieńce, i aksolotle mają długie, obłe ciała z niewielkimi kończynami oraz płaskie głowy. Za głowami wyrastają im narośla przypominające drobne listki sałaty. Są to zewnętrzne skrzela.

Tu jednak podobieństwa się kończą. U aksolotlów – w warunkach naturalnych występujących jedynie w jeziorach niedaleko miasta Meksyk – wyraźnie widać oczy. Odmieńce jaskiniowe (Proteus anguinus) wydają się pozbawione narządu wzroku. Na ich wydłużonych głowach trudno dopatrzyć się choćby wgłębień tworzących oczodoły.

W rzeczywistości odmieńce mają oczy, jednak zredukowane i ukryte głęboko pod skórą. Choć wykazują pewną wrażliwość na światło, wzrok nie jest dla nich specjalnie ważnym zmysłem. Zwierzęta te żyją bowiem wyłącznie w zalanych wodą jaskiniach. Promieni słonecznych jest tam tyle, co kot napłakał.

Gdzie występuje odmieniec jaskiniowy?

Ten płaz jest endemitem, czyli zwierzęciem występującym naturalnie tylko na ściśle określonym, ograniczonym obszarze. W przypadku odmieńca są to podziemne jaskinie Gór Dynarskich na Półwyspie Bałkańskim. Płaz upodobał sobie jaskinie krasowe w części Słowenii, Włoch, Chorwacji oraz Bośni i Hercegowiny.

Jeśli ktoś chce zobaczyć odmieńce, powinien udać się do jaskini Postojnej w Słowenii. Jest położona na południowy zachód od Lublany (stolicy tego kraju). Odmieńce – zamieszkujące specjalne akwarium – są jedną z tamtejszych atrakcji turystycznych.

Dlaczego odmieńce jaskiniowe uważano za smoki?

Pierwsza znana wzmianka o tym niezwykłym zwierzęciu pochodzi z 1689 r. Istnienie odmieńca odnotował Janez Vajkard Valvasor, słoweński uczony, przyrodnik i historyk, urodzony w Lublanie. Valvasor w swoim koronnym dziele, napisanym po niemiecku „Die Ehre deß Herzogthums Crain”, przytacza ciekawą legendę.

W jego stronach ludzie uważali odmieńce za potomstwo zamieszkujących jaskinie smoków. Działo się tak dlatego, że po intensywnych deszczach woda z jaskiń krasowych często wypływała na powierzchnię. Razem z nią wymywane były odmieńce, co było wówczas jedyną okazją zobaczenia na własne oczy tych niezwykłych stworzeń.

Odmieniec jaskiniowy kocha bezruch

Odmieńce mają nie tylko uwstecznione oczy, ale również zredukowane kończyny, zarówno przednie, jak i tylne. Widać to na fotografiach tych płazów. Przednie kończyny, krótkie i niezbyt grube, kończą się trzema słabo wykształconymi palcami. Tylne – zaledwie dwoma.

Na tej podstawie można wywnioskować, że odmieńce nie są specjalnie aktywnymi stworzeniami. I faktycznie tak właśnie jest. Odmieńce kochają bezruch, a leniwce są przy nich wprost miłośnikami aktywnego trybu życia.

Dowodzą tego badania sprzed czterech lat. Wówczas w czasopiśmie naukowym „Journal of Zoology” ukazała się przełomowa praca o odmieńcach. Jej autorzy oznakowali, a następnie przyglądali się tym zwierzętom w ich naturalnym środowisku – jaskiniach w Hercegowinie. Odkryli, że niektóre odmieńce w ciągu dekady pokonały zaledwie 10 metrów. Rekordzista w ogóle nie ruszył się z miejsca przez… siedem lat.

Jaki jest tryb życia odmieńców?

Jak to możliwe? Odmieńce poruszają się bardzo mało, ponieważ rzadko kiedy mają po temu istotny powód. Żyją w stabilnym środowisku, w wodach o stałej temperaturze wahającej się między 8 a 11 st. C. Są drapieżnikami – polują na drobne skorupiaki, ślimaki, a niekiedy owady. Nie mają jednak narządów pozwalających im rozrywać albo rozdrabniać ofiary. Połykają je w całości.

Co istotne, posiłki przytrafiają się odmieńcom od wielkiego dzwonu. Są doskonale przystosowane do głodówek trwających latami. W jednym z eksperymentów odmieniec obywał się bez jedzenia całą dekadę. W okresach głodu metabolizm tych zwierząt spada, a wraz z nim – aktywność. Ta druga najczęściej do zera.

Kiedy więc odmieńce się poruszają? Wtedy gdy muszą znaleźć partnera do rozrodu. Nawet to jednak nie następuje zbyt często. Odmieńce rozmnażają się średnio co około 12,5 roku.

Życie po omacku. Jak sobie radzą zwierzęta żyjące w ciemności?

 

O zmroku łatwo się ukryć, ale trudniej upolować ofiarę. Zwierzętom, które na co dzień mierzą się z brakiem światła, w przetrwaniu w ciemnościach pomagają superzmysły i sprytne strate...

Ciekawostki o odmieńcu jaskiniowym

Co jeszcze wiemy o odmieńcu jaskiniowym? Zwierzę to jest niezwykłe również z następujących powodów:

• Odmieńce są długowieczne. Maksymalnie mogą dożywać stu lat. Średnio dorosły odmieniec będzie żył niecałe 70 lat.
• Płazów tych dotyczy zjawisko neotenii. Neotenia to zdolność do rozrodu larwy danego gatunku (aksolotle są właśnie takimi mającymi zdolność rozmnażania larwami). Także odmieńce zachowują cechy larwalne nawet wtedy, gdy już mogą mieć potomstwo.
• Mają barwę żółtobiaławą albo różowawą. Istnieje jednak wyjątek. Jest nim odmieniec czarny, jedyny znany podgatunek tego płaza. Odkryto go dopiero w 1986 r. na Słowenii. Występuje na niewielkim obszarze, zaledwie w kilku miejscach. Odmieniec czarny ma ciemne ubarwienie ciała oraz – co wyjątkowe – widoczne, dobrze rozwinięte oczy.
• Odmieńce mają chemoreceptory, mechanoreceptory i elektroreceptory. Odbierają fale dźwiękowe rozchodzące się w wodzie, wibracje podłoża i wykrywają nawet niewielkie stężenia związków organicznych. Mają bardzo dobrze rozwinięty węch.
• Na Słowenii odmieńce są uznawane za narodowe dziedzictwo. Ich wizerunek znajdował się na jednej z monet. Najstarszy magazyn popularnonaukowy, wychodzący w tym kraju od 1933 r., nazywał się zaś „Proteus” (od łacińskiej nazwy odmieńca).

Niestety, nie wiadomo, ile odmieńców żyje na Ziemi. Jednak liczebność tych zwierząt bez wątpienia spada. Gatunek ten podlega silnej presji środowiskowej. Odmieńce są bardzo wrażliwe na zmiany temperatury wody i nawet drobne zanieczyszczenia. Na Słowenii znajdują się pod ochroną już od 1922 r.

Źródła: Journal of Zoology, Independent, Wikipedia.

Nasz ekspert

Magdalena Salik

Dziennikarka naukowa i pisarka, przez wiele lat sekretarz redakcji i zastępczyni redaktora naczelnego magazynu „Focus". Wcześniej redaktorka działu naukowego „Dziennika. Polska, Europa, Świat”. Pasjami czyta i pisze, miłośniczka literatury popularnonaukowej i komputerowych gier RPG. Więcej: magdalenasalik.wordpress.com