Kenozoik. Co warto wiedzieć o erze kenozoicznej?

W tym artykule:

1. Czym się charakteryzuje era kenozoiczna?
2. Okresy kenozoiku
3. Flora i fauna kenozoiku
4. Kenozoik w Polsce
5. Ciekawostki ery kenozoicznej

Kenozoik to era, która rozpoczęła się 66 milionów lat temu i trwa nieprzerwanie aż do dzisiaj. Jej nazwa pochodzi z języka greckiego i nawiązuje do słów kainos – „nowy” i zoe, czyli „życie”.

Era kenozoiczna zaczęła się tuż po tzw. wielkim wymieraniu kredowym. Pod koniec poprzedzającej kenozoik ery mezozoicznej miało miejsce największe w całej historii Ziemi wymieranie organizmów. Wyginęło wtedy aż ¾ wszystkich roślin i zwierząt, które wcześniej żyły na naszej planecie. Wśród nich były dinozaury, ale także wiele morskich gadów i bezkręgowców. W nowej erze ich miejsce zajęły ssaki.

Ale nie tylko rozwój ssaków zdominował to, co działo się w kenozoiku. Najmłodsza era w dziejach Ziemi to również czas kiedy w trwających miliony lat procesach kształtowały się morza i lądy, wypiętrzały góry, a klimat zmieniał się w zależności od okresu. W kenozoiku nastąpił niesamowity rozwój roślin i zwierząt, które stawały się coraz bardziej różnorodne. Przemiany następujące po sobie w kolejnych okresach ery kenozoicznej doprowadziły ostatecznie do pojawienia się człowieka.

Czym się charakteryzuje era kenozoiczna?

Era kenozoiczna nazywana bywa też erą ssaków, owadów lub roślin kwiatowych, ponieważ to właśnie te grupy przeszły wtedy niezwykle intensywny rozwój. Okres kenozoiku to również początki powstawania złóż węgla brunatnego.

Kenozoik charakteryzował się intensywnym ruchem płyt litosfery. Doprowadziło to do takiego rozmieszczenia kontynentów, jaki mamy na naszej planecie obecnie. Wtedy też powstały najwyższe łańcuchy górskie – Himalaje, Alpy, Kordyliery, Atlas, Karpaty, Kaukaz.

3 miliony lat temu, w pliocenie, pojawiły się australopiteki – pierwsze prymitywne formy hominidów. Około 35 tys. lat temu ich miejsce zajmował już człowiek rozumny – Homo sapiens. W holocenie, około 11 tys. lat temu, pojawił się człowiek współczesny określany jako Homo sapiens sapiens.

Okresy kenozoiku

Kenozoik przez wiele lat dzielony był na trzeciorzęd i czwartorzęd. W wielu starszych opracowaniach można jeszcze spotkać taki podział. W pierwszej dekadzie XXI wieku wprowadzono jednak uaktualnienie tabeli stratygraficznej i obecnie wyróżnia się trzy okresy, które dodatkowo dzieli się na epoki.

Pierwszy okres kenozoiku to paleogen, który zaczął się 65 mln lat temu i trwał do 23 mln lat temu. Dzieli się on na paleocen, eocen i oligocen. Ameryka Północna oddzieliła się wtedy od Europy, a Ameryka Południowa od Antarktydy. Pojawiły się występujące do dziś gady i ssaki, a wśród nich wyewoluowały pierwsze naczelne.

Środkowym okresem kenozoiku był neogen trwający od 23 mln do 2,6 milionów lat temu. Wyróżniamy w nim miocen i pliocen. Powstały wtedy Andy, Alpy, Himalaje, Morze Śródziemne oraz Przesmyk Panamski.

2,6 mln lat temu zaczął się czwartorzęd, który trwa do dziś. 11 700 lat temu zakończył się plejstocen, czyli epoka lodowcowa. Po nim nastąpił holocen – najmłodsza, trwająca obecnie epoka geologiczna. Czwartorzęd to okres cyklicznych zmian klimatu w plejstocenie i znaczne ocieplenie w holocenie. Intensywnie rozwijał się rodzaj ludzki.

Flora i fauna kenozoiku

Okres kenozoiku znany jest jako era ssaków. Pierwsze, bardzo pierwotne ssaki pojawiły się już w erze mezozoicznej. Były to jajorodne stekowce, następnie żyworodne torbacze i pierwsze łożyskowce. Od początku okresu kenozoiku nastąpił ich gwałtowny rozwój.

Ssaki były coraz bardzie zróżnicowane i coraz większe. Pojawiły się pierwsze drapieżniki oraz naczelne – małpiatki i małpy. Kenozoik to również czas wielkich ssaków – żyły wtedy roślinożerne mastodonty, mamuty, nosorożce włochate, tygrysy szablozębne, niedźwiedzie jaskiniowe. Wszystkie te gatunki wyginęły w plejstocenie.

Wokół biegunów były lasy, które zrzucały liście na zimę, zaś pozostałe obszary porastały lasy tropikalne, choć zupełnie inne niż dzisiejsze. Rozwinęły się rośliny okrytozalążkowe, które zaczęły wyraźnie dominować nad nagozalążkowymi. W neogenie na lądach miała miejsce ekspansja traw i ziół.

Kenozoik w Polsce

Powstanie naszych gór miało miejsce właśnie w kenozoiku. W wyniku orogenezy alpejskiej zostały wypiętrzone Karpaty. W miocenie wykształciły się płaszczowiny Karpat Zewnętrznych, które budują dzisiejsze Beskidy. Natomiast od oligocenu zaczęło się wypiętrzanie wyżyn południowej Polski.

W miocenie obszar zwany zapadliskiem przedkarpackim był zalany wodami morza. Powstały wtedy złoża soli kamiennej w Wieliczce i Bochni, a także pokłady siarki w Tarnobrzegu. W kenozoiku wykształciły się również bogate złoża węgla kamiennego w centralnej i północnej części naszego kraju.

W całej północnej Polsce można dziś zaobserwować rzeźbę polodowcową. To efekt ekspansji skandynawskich lądolodów, która miała miejsce w kenozoiku. W okresie czwartorzędu pojawił się Bałtyk. To stosunkowo młode morze, powstało w holocenie, zaledwie 14 tys. lat temu.

Ciekawostki ery kenozoicznej

W kenozoiku Eurazja i Afryka oddzielone były od siebie oceanem Tetyda. Wskutek kolizji Eurazji z Afryką ocean został zamknięty. Dziś w tym miejscu znajduje się Ocean Indyjski, a pozostałościami Tetydy są Morze Śródziemne, Morze Czarne, Morze Kaspijskie i Zatoka Perska.

U wielu mięsożernych ssaków ery kenozoicznej wykształciły się wielkie kły, które najprawdopodobniej służyły do pchnięć ofiary podczas polowania. Najwięcej przedstawicieli szablozębnych pojawiło się wśród kotów. Przykładem może być np. Hoplophoneus czy późniejszy Machairodus przypominający nieco lwa.

Hyracotherium, czyli przodek konia żyjący w eocenie, był wysoki zaledwie na 38 cm i miał cztery palce na przednich i trzy na tylnych nogach. Z czasem palce zaczęły zanikać, a wczesne konie stawały się coraz większe.