Nagroda Nobla 2024: pełna lista laureatów. Kto zwyciężył w poszczególnych kategoriach?

W tym artykule:

1. Nagroda Nobla 2024 – przewidywania
2. Nagroda Nobla 2024: medycyna lub fizjologia
3. Nagroda Nobla 2024: fizyka
4. Nagroda Nobla 2024: chemia
5. Literacka Nagroda Nobla 2024
6. Pokojowa Nagroda Nobla 2024
7. Nagroda Nobla 2024: ekonomia
8. Nagroda Nobla dla Polaków
9. Nagroda Nobla w poprzednich latach

W czyje ręce trafi Nagroda Nobla 2024? Jak co roku na początku października poznajemy nazwiska laureatów w poszczególnych kategoriach. Poniżej prezentujemy przewidywania związane z Nagrodą Nobla 2024. A także pełną listę tegorocznych zwycięzców.

Nagroda Nobla 2024 – prognozy

Co roku specjaliści próbują przewidzieć, kto dostanie Nobla. Oto tegoroczne typy firmy Clarivate:

• medycyna lub fizjologia: Jonathan C. Cohen i Helen H. Hobbs za badania nad genetyką metabolizmu lipidów; Ann M. Graybiel, Okihide Hikosaka i Wolfram Schultz za badania nad jądrami podstawnymi mózgu; Davor Solter i Azim Surani za badania w dziedzinie epigenetyki;
• fizyka: Rafi Bistritzer, Pablo Jarillo-Herrero i Allan H. MacDonald za badania nad grafenem; David Deutsch i Peter W. Shor, twórcy pionierskich algorytmów kwantowych; Christoph Gerber za wynalezienie mikroskopu sił atomowych;
• chemia: David Baker, John M. Jumper i Demis Hassabis za modelowanie trójwymiarowej struktury białek; Kazunari Domen za badania nad fotokatalitycznym rozkładem wody; Roberto Car i Michele Parrinello za badania w dziedzinie chemii obliczeniowej;
• ekonomia: Janet Currie za analizę ekonomiczną rozwoju dzieci; Partha Dasgupta za uwzględnienie środowiska naturalnego w ekonomii; Paolo Mauro za badanie wpływu korupcji na gospodarkę.

Naukowcy czekają na Nobla coraz dłużej. Obecnie czas od odkrycia do nagrody to średnio 29 lat. Z analiz wynika, że największe szanse na nagrodę mają naukowcy w wieku ok. 54 lat. Najmłodszy do tej pory noblista, Lawrence Bragg, miał 25 lat, gdy został uhonorowany. Najstarszy, John B. Goodenough – 97 lat.

Kobiety stanowią mniejszość wśród laureatów. W całym XX wieku naukowego Nobla dostało tylko 11 badaczek. W XXI wieku – już 15. Coraz rzadziej trafiają się nagrody dla tylko jednej osoby. 54% noblistów to uczeni z Ameryki Północnej. Najczęściej nagradzane są badania w dziedzinie:

• fizyki cząstek elementarnych,
• biologii komórki,
• fizyki atomowej,
• neuronauki,
• chemii molekularnej.

Nagroda Nobla 2024: medycyna lub fizjologia

Laureatów tej nagrody poznaliśmy w poniedziałek, 7 października. Nagrodę Nobla w dziedzinie medycyny otrzymali Victor Ambros i Gary Ruvkun. Uczonych nagrodzono za odkrycie tzw. mikroRNA i jego roli w regulacji działania genów w komórce.

Cząsteczki zwane dziś miRNA były przez dłuższy czas ignorowane. Naukowcy traktowali je jak fragmenty kwasów nukleinowych pochodzące z procesów degradacji. A potem nagle się okazało, że otwierają drzwi do nowej działki medycyny. Gdy w roku 1993 zespół prof. Victora Ambrosa – wówczas pracującego na Uniwersytecie Harvarda – dostrzegł je jako pierwszy, nikt poza odkrywcami nie wróżył im wielkiej kariery. Wydawało się wtedy, że zasadniczy schemat działania komórek został już dobrze zrozumiany.

Cała informacja o budowie i funkcjach organizmów miała być zapisana w DNA, czyli długich cząsteczkach kwasu deoksyrybonukleinowego, znajdujących się głównie w jądrze komórkowym. Dzieliła się ona na odcinki zwane genami. Gdy zapisana w nich informacja była potrzebna, na zapis konkretnego genu był kopiowany na łańcuch RNA, czyli kwasu rybonukleinowego, który wkrótce potem opuszczał jądro komórkowe. Genetycy nazwali go matrycowym RNA, czyli mRNA. Po opuszczeniu jądra stawał się on wzorcem do budowy konkretnej cząsteczki białka i to ono było finalnym produktem odczytu genu. Dalej, zależnie od swej budowy i funkcji, białko uczestniczyło w rozmaitych reakcjach lub stanowiło budulec komórek.

Większość ludzkiego DNA nie koduje białek. Tkwią w niej „przepisy” na rozmaite cząsteczki RNA o nieznanej funkcji. Dużą ich część stanowią te najkrótsze, zwane mikroRNA albo miRNA. Złożone są średnio z ledwie 22 cegiełek. Dla porównania najmniejsze ludzkie geny mają wielkość kilkuset cegiełek, a największe – ponad dwa miliony. Nagrodzeni Noblem naukowcy odkryli, że miRNA są aktywną grupą cząsteczek. Podstawową ich funkcją jest wiązanie się ze specyficznymi dla danych cząsteczek miRNA fragmentami mRNA kodującym białka. W ten sposób te małe cząsteczki blokują syntezę białek. Gdy więc jest dużo mikroRNA, to powstaje mniej białek.

miRNA może doprowadzić do przełomu w terapiach onkologicznych. Komórki raka rozsyłają po ciele niewielkie pęcherzyki zwane eksosomami, stanowiące formę komunikacji międzykomórkowej. Jeśli te struktury wymiesza się ze zdrowymi komórkami, mogą z nich powstawać guzy nowotworowe. Dokładniejsza analiza wykazała, że odpowiedzialne są za to właśnie cząsteczki miRNA ukryte w owych pęcherzykach. A jeśli je się zablokuje, zahamowuje się wzrost guza. Środki blokujące takie miRNA mogą więc stać się podstawą nowoczesnych terapii przeciwnowotworowych. Naukowcy porównują mikroRNA do „bezpiecznika”, który może wyłączyć raka. Cząsteczki mikroRNA mogą też pomóc w diagnozowaniu nowotworów, leczeniu choroby popromiennej, stwardnienia rozsianego i wirusowego zapalenia wątroby.

W ubiegłym roku medyczny Nobel przypadł w udziale Katalin Karikó i Drew Weissmanowi. Nagrodzono ich za opracowanie technologii wykorzystanych do stworzenia szczepionek mRNA. Te szczepionki pomogły w walce z pandemią COVID-19.

Nagroda Nobla 2024: fizyka

Werdykt Komitetu Noblowskiego poznaliśmy we wtorek, 8 października. Tegoroczną nagrodę otrzymali John J. Hopfield i Geoffrey E. Hinton. Nagrodzono ich za odkrycia, będące podstawą sztucznej inteligencji (SI). A konkretnie za uczenie maszynowe z wykorzystaniem sztucznych sieci neuronowych. Wykorzystali oni narzędzia z fizyki do skonstruowania metod, które pomogły położyć podwaliny pod algorytmy SI. Hopfield stworzył strukturę, która może przechowywać i rekonstruować informacje. Hinton wynalazł metodę, która może niezależnie odkrywać właściwości w danych i która stała się ważna dla dużych sieci neuronowych, które są obecnie w użyciu.

Algorytmy sieci neuronowych i uczenie maszynowe to technologie, które pozwoliły komputerom opanować gry takie jak szachy czy go, w których prosta metoda analityczna po prostu się nie sprawdzała. Teoretycznie maszyna mogłaby obliczyć wszystkie możliwe położenia pionków na planszy, ale w praktyce przewyższa to możliwości obliczeniowe jakiegokolwiek komputera. Trzeba więc wymyślić sposób, jak wybierać najlepsze strategie. Okazuje się, że sieci neuronowe świetnie się do tego nadają, bowiem komputer sam znajduje najlepsze rozwiązania. Po zaprogramowaniu reguł gry rozgrywa sam z sobą tyle partii, by w końcu wypracować strategię. Zawodowi gracze są często pod wrażeniem tego, co „wymyślił” komputer, bo styl jego gry nie przypomina niczego znanego z ludzkich podręczników.

Ta metoda programowania komputerów sprawdza się doskonale w innych dziedzinach. Dzięki niej działają m.in. wyszukiwarki takie jak Google, komputerowe rozpoznawanie mowy, obrazów i pisma, automatyczne tłumaczenia, roboty, nawigacja samochodowa czy programy takie jak Chat GPT. Uczenie maszynowe coraz częściej pomaga też w badaniach naukowych.

W 2016 r. amerykańskie Stowarzyszenie na rzecz Rozwoju Sztucznej Inteligencji (AAAI) rzuciło inżynierom wyzwanie – niech do 2050 r. zbudują robota naukowego, który zdobędzie nagrodę Nobla. Albo przynajmniej można będzie uznać, że jego wkład w światową naukę jest na tyle znaczący, że na tę nagrodę zasługuje. Tegoroczna nagroda przypadła w udziale ludziom, ale można powiedzieć, że roboty miały z tym sporo wspólnego.

Rok temu Nobla w dziedzinie fizyki otrzymali Pierre Agostini, Ferenc Krausz i Anne L’Huillier. Nagrodzono ich za badania dotyczące wytwarzania bardzo krótkich, attosekundowych impulsów świetlnych. Badania te umożliwiły m.in. dokładniejsze zrozumienie zachowania elektronów.

Nagroda Nobla 2024: chemia

Laureatów tej nagrody poznaliśmy w środę, 9 października. Chemicznego Nobla 2024 otrzymali trzej uczeni zajmujący się analizą i projektowaniem trójwymiarowej struktury białek. Połowę nagrody dostał David Baker z University of Washington. Drugą połową podzielą się Demis Hassabis i John M. Jumper z Google DeepMind. Wszyscy byli typowani do Nobla przez firmę Clarivate w tym roku.

Jednym pomocnych narzędzi używanych dziś w chemii jest uczenie maszynowe (patrz – Nobel z fizyki). Polega ono na programowaniu komputerów tak, aby samodzielnie rozpoznawały skomplikowane wzorce zależności i doskonaliły swoje działania opierając się na pozyskanych w trakcie pracy danych. To właśnie dzięki wykorzystaniu algorytmów uczenia maszynowego wyszukiwarka Google staje się z biegiem czasu coraz skuteczniejsza w znajdowaniu treści wyszukiwanych przez użytkowników. Tę samą technologię, zwaną modelowaniem molekularnym, można wykorzystać w badaniach nad lekami.

Modelowanie molekularne jest technologią ułatwiającą naukowcom zrozumienie chemicznych i biologicznych mechanizmów działania zarówno już znanych, jak i nowo zaprojektowanych leków. Dzięki wprowadzeniu komputerów do nauk przyrodniczych i medycznych otworzył się nowy rozdział w poznawaniu procesów decydujących o zdrowiu i chorobie całego organizmu.

Program komputerowy pomaga ocenić, czy zaprojektowane przez naukowca leki mogą zadziałać na wybrany cel molekularny. Projektując nowe leki uczeni rozrysowują ich wzory chemiczne, na których podstawie komputer tworzy trójwymiarowy model. Może on być wykorzystany do testów. Jednak cele molekularne są z reguły znacznie bardziej złożone. Większość z nich to białka, których modelowanie jest wielkim wyzwaniem dla komputerów.

O tym, jak zachowuje się konkretne białko, decyduje nie tylko jego skład chemiczny, ale i kształt cząsteczki. Jest ona zbudowana z długiego łańcucha aminokwasów, pofałdowanego i „posklejanego” tak, że powstaje niezwykle skomplikowana struktura przestrzenna. Specjaliści z należącej do Google firmy DeepMind stworzyli w 2019 r. algorytm AlphaFold, który zdołał stworzyć trójwymiarowy model białka na podstawie jego sekwencji aminokwasowej. Przyspieszyło to prace nad zrozumieniem molekularnych podstaw komórki oraz poszukiwania nowatorskich metod terapeutycznych.

W minionym roku nagrodę Nobla w dziedzinie chemii otrzymali Moungi G. Bawendi, Louis E. Brus i Alexei I. Ekimov. Ich badania dotyczyły nanotechnologii, a konkretnie tzw. kropek kwantowych.

Literacka Nagroda Nobla 2024

Laureatkę tej nagrody poznaliśmy w czwartek, 10 października. To Han Kang, pisarka i poetka z Korei Południowej. Nagrodzono ją za „jej intensywną prozę poetycką, która mierzy się z historycznymi traumami i obnaża kruchość ludzkiego życia”. Han Kang ma wyjątkową świadomość związków między ciałem i duszą, żywymi i umarłymi. W swoim poetyckim i eksperymentalnym stylu stała się innowatorką we współczesnej prozie.

Za powieść „Wegetarianka” (2007) dostała nagrodę International Booker Prize for Fiction. Jej twórczość obejmuje zbiory opowiadań:

• „Fruits of My Woman” (2000),
• „Ognista salamandra” (Fire Salamander, 2012);

Powieści:

• „Czarny jeleń” (Black Deer, 1998),
• „Twa zimna dłoń” (Your Cold Hands, 2002),
• „Wegetarianka” (The Vegetarian) (2007),
• „Breath Fighting” (2010),
• „Lekcja greki” (Greek Lessons, 2011),
• „Nadchodzi chłopiec” (Human Acts) (2014),
• „Biała elegia” (The White Book) (2016),
• „Europa” (2019).

Opublikowała także zbiór wierszy „Schowałam w szufladzie o zmierzchu” (2013).

Rok temu Nobla otrzymał norweski pisarz Jon Fosse. Nagrodzono go za innowacyjną prozę i sztuki, które „dają głos niewypowiedzianemu”.

Pokojowa Nagroda Nobla 2024

Werdykt został podany do wiadomości w piątek, 11 października. Pokojową Nagrodę Nobla 2024 otrzymała japońska organizacja Nihon Hidankyō. Nagrodzono ją „za wysiłki na rzecz stworzenia świata wolnego od broni jądrowej i za pokazanie poprzez zeznania świadków, że broń jądrowa nigdy nie może zostać ponownie użyta”.

Nihon Hidankyō to oddolny ruch ocalałych z Hiroszimy i Nagasaki, znanych również jako hibakusha. Ich całkowitą liczbę szacuje się na 650 tys. osób, z czego ponad 100 tys. wciąż żyje. Organizacja została założona w 1956 roku. Jej cele to zabieganie w japońskim rządzie o większe wsparcie dla ofiar oraz wywieranie nacisku na światowe rządy, by te zlikwidowały arsenał atomowy. „Hibakusha pomagają nam opisać to, co nieopisywalne, pomyśleć to, co nie do pomyślenia i jakoś pojąć niezrozumiały ból i cierpienie spowodowane bronią jądrową” – czytamy w uzasadnieniu werdyktu.

Norweski Komitet Noblowski podkreśla, że od prawie 80 lat nie użyto broni jądrowej w czasie wojny. Nadzwyczajne wysiłki Nihon Hidankyō i innych przedstawicieli hibakusha w znacznym stopniu przyczyniły się do ustanowienia tabu nuklearnego. Dlatego niepokojące jest to, że mocarstwa atomowe modernizują i ulepszają swoje arsenały. Pojawiają się nawet groźby użycia broni jądrowej w trwających obecnie wojnach.

W samej Hiroszimie jest ponad 40 tys. hibakusha, ze średnią wieku 86 lat. Miasto rozesłało ich po całym świecie, aby opowiedzieli swoje historie. Muzeum Pokoju w Hiroszimie ma bibliotekę wideo z ponad 1500 opowieściami ocalałych, z czego ok. 400 można oglądać online. Niektórzy biorą udział w wideokonferencjach. Wielu twierdzi, że dzielenie się swoimi historiami nadaje głębsze znaczenie temu, co przeżyli. Jednak dla wielu osób, które przetrwały, uprzedzenia rodaków wobec nich stały się większym ciężarem niż same skutki promieniowania. U wielu wystąpiła trauma i syndrom ocaleńca.

Pokojową Nagrodę Nobla rok temu otrzymała Narges Mohammadi z Iranu. Wyróżniono ją za walkę o prawa irańskich kobiet.

Nagroda Nobla 2024: ekonomia

Laureatów poznaliśmy w poniedziałek, 14 października. Ekonomiczny Nobel 2024 przypadł w udziale trzem naukowcom. Są nimi Daron Acemoglu, Simon Johnson i James A. Robinson z USA. Nagrodzono ich za badania „nad tym, jak powstają instytucje i jak wpływają na dobrobyt”.

Tegoroczni laureaci dostarczyli nowych spostrzeżeń na temat tego, dlaczego istnieją tak ogromne różnice w dobrobycie między narodami. Jednym z ważnych wyjaśnień są trwałe różnice w instytucjach społecznych. Badając różne systemy polityczne i ekonomiczne wprowadzone przez europejskich kolonizatorów, Daron Acemoglu , Simon Johnson i James A. Robinson byli w stanie wykazać związek między instytucjami a dobrobytem. Opracowali również narzędzia teoretyczne, które mogą wyjaśnić, dlaczego różnice w instytucjach utrzymują się i jak instytucje mogą się zmieniać.

W ubiegłym roku nagrodę otrzymała Claudia Goldin z Harvardu. Nagrodzono ją za analizę pracy i wynagrodzeń kobiet.

Nagroda Nobla – Polacy

W 1903 r. nagrodę Nobla otrzymała Maria Skłodowska-Curie. Jest ona jedną z niewielu kobiet z Noblem z fizyki. Maria Skłodowska-Curie to także jedna z dwóch osób, które zostały nagrodzone przez Królewską Szwedzką Akademię Nauk w dwóch różnych dziedzinach. W 1911 r. polska uczona dostała Nobla z chemii za odkrycie polonu i radu.

Polaków nie brakuje wśród laureatów Nagrody Nobla w dziedzinie literatury:

• W 1905 r. nagrodę za całokształt twórczości otrzymał Henryk Sienkiewicz.
• W roku 1924 za „Chłopów” nagrodzony został Władysław Reymont.
• W 1980 r. nagroda trafiła do Czesława Miłosza.
• W 1996 roku Nobla dostała Wisława Szymborska.
• W 2018 r. noblistką została Olga Tokarczuk.

Polak został też nagrodzony Pokojową Nagrodą Nobla. W 1983 r. wyróżnienie otrzymał ówczesny lider „Solidarności” i przyszły prezydent RP, Lech Wałęsa.

Źródła: Nobelprize.org, Clarivate, Nature, archiwum NG.