Gwiazdozbiór Orła to intrygująca konstelacja. Wiążą się z nią legendy o Ganimedesie, kochanku Zeusa

W tym artykule:

1. Charakterystyka gwiazdozbioru Orła
2. Najjaśniejsza gwiazda w gwiazdozbiorze Orła
3. Jak znaleźć Gwiazdozbiór Orła na nocnym niebie?
4. Ciekawe obiekty astronomiczne w Gwiazdozbiorze Orła
5. Legendy i mitologie gwiazdozbioru Orła

Wśród początkujących obserwatorów nocnego nieba Gwiazdozbiór Orła nie cieszy się tak dużą popularnością, jak wiele innych konstelacji. Warto jednak poświęcić kilka chwil i skupić się na mitycznym Orle, bo w jego umownych granicach mieści się wiele fantastycznych obiektów, które bez dwóch zdań warto zaobserwować.

Charakterystyka gwiazdozbioru Orła

Gwiazdozbiór Orła (Aquila) to konstelacja nieba południowego. Jego powierzchnia przekracza 652 stopnie kwadratowe. Orzeł pokrywa prawie 1,6 proc. powierzchni nieba, co w zestawieniu wszystkich 88 konstelacji, oficjalnie uznawanych przez Międzynarodową Unię Astronomiczną, zapewnia mu 22. pozycję. Dla porównania, Gwiazdozbiór Lutni, zaliczany do średnich konstelacji, ma powierzchnię przekraczającą 286 stopni kwadratowych i pokrywa 0,69 proc. powierzchni nieba. W tym samym zestawieniu zajmuje 52. miejsce.

Starożytne mapy nieba, na których przedstawiany jest Gwiazdozbiór Orła, obrazują tę konstelację jako wielkiego drapieżnego ptaka w locie, który w swoich szponach trzyma młodzieńca. Nie sposób doszukać się tak skomplikowanego kształtu w gwiazdach tworzących konstelację Aquilae. Mityczny ptak na nocnym niebie przybiera kształt złamanego krzyża, na który składają się jasne i nieco bledsze gwiazdy. Te drugie są w przewadze, więc trzeba wysilić wyobraźnię, by zobaczyć na niebie ten wzór.

Szyję i łeb orła tworzy Alfa wraz ze znajdującymi się obok niej Betą i Gammą. Theta wyznacza koniec jednego skrzydła, natomiast drugiego – Zeta i Epsilon. Lambda wyznacza ogon wyobrażonego ptaka.

Najjaśniejsza gwiazda w gwiazdozbiorze Orła

Orzeł nie należy do najwyraźniejszych konstelacji. Jednak należy wspomnieć, że najjaśniejsza gwiazda w jego granicach jest dwunastą najjaśniejszą gwiazdą na niebie. Altair (czyli Alfa Aql), bo o tym obiekcie mowa, to biała gwiazda ciągu głównego, zaliczana do obiektów typu widmowego A. Jej wielkość obserwowalna to 0.76 magnitudo. Mówimy tu o gwieździe ponad 10 razy jaśniejszej niż Słońce. W 1999 roku naukowcy wykonali pomiary (przy pomocy satelity Wide Field Infrared Explorer), które udowodniły, że jasność obiektu waha się o kilka tysięcznych magnitudo w okresach poniżej 2 godzin. Te badania pozwoliły zakwalifikować Altair do gwiazd zmiennych typu Delta Scuti (w 2005 roku).

Nazwa gwiazdy wywodzi się od arabskiego wyrażenia Al Naṣr al Ṭāïr i oznacza „lecący orzeł”. W 2016 roku Międzynarodowa Unia Astronomiczna zatwierdziła jej użycie dla określenia tego obiektu.

Jak znaleźć Gwiazdozbiór Orła na nocnym niebie?

Gwiazdozbiór Orła, położony w pobliżu równika niebieskiego, jest widoczny na szerokościach geograficznych między 70° S a 80° N. W Polsce dogodne warunki do obserwacji Aquilae panują latem. Konstelacje, które sąsiadują z Orłem na nocnym niebie, to:

• Gwiazdozbiór Strzały,
• Gwiazdozbiór Herkulesa,
• Gwiazdozbiór Wężownika,
• Gwiazdozbiór Węża,
• Gwiazdozbiór Tarczy,
• Gwiazdozbiór Strzelca,
• Gwiazdozbiór Koziorożca,
• Gwiazdozbiór Wodnika,
• Gwiazdozbiór Delfina.

W granicach Orła nie ma zbyt wielu jasnych gwiazd, ale żeby namierzyć tę konstelację, wystarczy odszukać na nocnym niebie jej najjaśniejszą gwiazdę. Wraz z Wegą (najjaśniejsza gwiazda w Gwiazdozbiorze Lutni) i Denebem (najjaśniejsza gwiazda w Gwiazdozbiorze Łabędzia), Altair tworzy charakterystyczną formację, nazywaną Trójkątem Letnim. Alfa Aql jest jej dolnym wierzchołkiem.

Ciekawe obiekty astronomiczne w Gwiazdozbiorze Orła

W Gwiazdozbiorze Orła nie występują roje meteorów. Nie oznacza to jednak, że miłośnicy obserwacji nocnego nieba nie znajdą w nim żadnych ciekawych obiektów. Przeciwnie, tych jest całkiem sporo.

Jedną z największych atrakcji Orła jest Eta Aql. To jasny nadolbrzym, zaliczany do najjaśniejszych cefeid (gwiazd zmiennych pulsujących) na nocnym niebie. Jasność obiektu zamyka się w przedziale od 3,48 do 4,39 magnitudo, z okresem 7,177 dnia. Gwiazda jest oddalona od Słońca o ok. 1170 lat świetlnych.

Kolejny interesujący obiekt to H Aql. Gwiazda to ma masę równą dziewięciu masom Słońca i jest 107 razy większa od centralnej gwiazdy Układu Słonecznego. Emituje silny blask, co czyni ją jedną najłatwiejszych do zaobserwowania cefeid.

Wymieniając interesujące obiekty w granicach Orła, nie można nie wspomnieć o Wielkiej Szczelinie. Na ciemnym niebie można zaobserwować obszar, gdzie Droga Mleczna jest rozdzielana na dwa strumienie przez charakterystyczne pasmo. Tym pasmem jest właśnie Wielka Szczelina. Pod tą nazwą kryje się gigantyczny kompleks ciemnych obłoków pyłowych, który rozciąga się od Gwiazdozbioru Strzelca do Łabędzia. Ciemne pasmo pyłu i gazu najlepiej widoczne jest w granicach Orła.

Inne interesujące obiekty w Gwiazdozbiorze Orła to:

• gromada otwarta NGC 6709 – to zgromadzenie średnich i słabych gwiazd, z których ok. 40 można zaobserwować przez 20-centymetrowy teleskop,
• gromada otwarta NGC 6755 – przypominająca chmurę gromada słabych gwiazd, którą można zaobserwować przez 15-centymetrowy teleskop,
• mgławica planetarna NGC 6751 – niewielki mglisty dysk o szarawym zabarwieniu,
• mgławica planetarna NGC 6772 – ma formę półprzeźroczystego szarawego dysku z ciemnym centrum,
• mgławica planetarna NGC 6803 – niewielki jasnoniebieski dysk.

Legendy i mitologie gwiazdozbioru Orła

Gwiazdozbiór Orła był znany już w starożytnej Mezopotamii. Dowodzą tego znaleziska archeologiczne w postaci kamiennej płytki z wyrytym asteryzmem, tworzonym przez jasne gwiazdy tej konstelacji. Nie jest jednak jasne, jak wówczas był określany.

Nazwa, która obowiązuje do dziś, wywodzi się z mitologii antycznej Grecji. Do Gwiazdozbioru Orła nawiązuje mit o Ganimedesie. Trojański książę był uważany za najbardziej urodziwego młodzieńca na całym świecie. Nawet sam Zeus był pod wrażeniem jego niezwykłej urody, do tego stopnia, że zapragnął mieć go przy sobie na Olimpie. Przemienił się w orła i pod tą postacią zszedł na ziemię. Pochwycił szponami Ganimedesa i zaniósł go na szczyt siedziby bogów. Tam miał im służyć jako podczaszy, czyli osoba odpowiedzialna za nalewanie wina. Ciekawostka: sąsiadujący z Orłem Gwiazdozbiór Wodnika jest często utożsamiany właśnie z Ganimedesem.

Z ta konstelacją wiąże się jeszcze jedna grecka opowieść. Według niej, orzeł wyznaczony przez jasne gwiazdy konstelacji jest sługą samego Zeusa. To właśnie ten ptak ma przynosić najwyższemu ze wszystkich olimpijczyków pioruny – jego oręż i najbardziej charakterystyczny ze wszystkich atrybutów.

Opowieść o najwyższym ze wszystkich bogów i o usługującym mu pięknym młodzieńcu żyła także w starożytnym Rzymie. W II stuleciu zainspirowała cesarza Hadriana, który wśród gwiazd wyznaczył nową konstelację – dziś już nieuznawany Gwiazdozbiór Młodzieńca (Antinous). W ten sposób władca Wiecznego Miasta upamiętnił ulubionego kochanka na swoim dworze. Jak głosi legenda, młodzieniec miał się poświęcić, by przedłużyć życie Hadriana. Miał złożyć z siebie ofiarę w intencji uzdrowienia chorującego władcy.

Nasz ekspert

Artur Białek

Dziennikarz i redaktor. Wcześniej związany z redakcjami regionalnymi, technologicznymi i motoryzacyjnymi. W „National Geographic” pisze przede wszystkim o historii, kosmosie i przyrodzie, ale nie boi się żadnego tematu. Uwielbia podróżować, zwłaszcza rowerem na dystansach ultra. Zamiast wygodnego łóżka w hotelu, wybiera tarp i hamak. Prywatnie miłośnik literatury.