Wacław III to zapomniany czeski władca Polski. Został zamordowany w tajemniczych okolicznościach

Spis treści:

1. Wacław III – rodzina
2. Narzeczony węgierskiej królewny
3. Wacław III królem Węgier
4. Utrata władzy na Węgrzech
5. Wacław III, król Czech i Polski
6. Pełen ogłady czy nieokiełznanej chuci?
7. Walka z Piastami o Polskę
8. Tajemnicze morderstwo
9. Grób Wacława III

Król Czech, Polski i Węgier Wacław III z dynastii Przemyślidów często pomijany jest w pocztach polskich monarchów lub zamieszcza się o nim jedynie krótką wzmiankę w biogramie ojca, Wacława II. Jego krótkie życie naznaczone było walką o utrzymanie władzy Przemyślidów na Węgrzech i w Polsce, a przedwczesna śmierć uniemożliwiła mu trwałe zapisanie się w dziejach Europy.

W średniowiecznych kronikach przedstawiano go często jako hulakę i rozpustnika. Wielu historyków uważa zaś, że przyczynił się do upadku imperium swojego ojca. Jednocześnie jednak Wacław III starał się załagodzić spory z wrogami Wacława II, których przysporzyła mu jego agresywna polityka. Wielu swoich celów po prostu nie zdążył zrealizować. Zginął bowiem w tragicznych okolicznościach jako ostatni przedstawiciel dynastii Przemyślidów na czeskim tronie.

Wacław III – rodzina

Wacław III przyszedł na świat 6 października 1289 r. w Pradze jako syn króla Czech Wacława II i Guty Habsburżanki. Miał liczne rodzeństwo, w tym m.in.:

• siostrę bliźniaczkę Agnieszkę, żonę królewicza niemieckiego Ruprechta z Nassau,
• Annę, żonę króla Czech Henryka Karynckiego,
• Elżbietę, żonę króla Czech Jana Luksemburskiego,
• Małgorzatę, żonę księcia legnicko-brzeskiego Bolesława III Rozrzutnego.

Przyrodni brat Przemyślidy Jan Volek, owoc romansu Wacława II z Agnieszką, został z kolei biskupem ołomunieckim. Przyrodnia siostra Agnieszka, córka Wacława II i księżniczki wielkopolskiej Ryksy Elżbiety, wyszła za mąż za księcia jaworskiego Henryka I.

Wacław wcześnie stracił matkę, która zmarła 18 czerwca 1297 r. w Pradze w wieku zaledwie 26 lat. Od najmłodszych lat przygotowywany był przez ojca do objęcia po nim w przyszłości władzy w Czechach. Pojawiła się jednak szansa na to, że w przyszłości zostanie także królem Węgier i Polski.

Narzeczony węgierskiej królewny

W lutym 1298 r. na zjeździe w Wiedniu król węgierski Andrzej III, ostatni męski przedstawiciel dynastii Arpadów, i król Czech Wacław II zawarli układ. Na jego mocy królewicz Wacław został zaręczony z jedyną córką Andrzeja, królewną węgierską Elżbietą. Zaznaczono wówczas, że gdyby władca Węgier nie doczekał się męskiego potomka, władzę po nim przejmie Przemyślida.

W dawniejszej literaturze można znaleźć informację, że najpierw zaproponowano tron węgierski Wacławowi II, lecz ten odmówił i wysunął kandydaturę swojego syna. Już w 1914 r. węgierski historyk Vilmos Fraknói wykazał jednak w przekonujący sposób, że od początku królem Węgier miał być młodszy z Wacławów.

Wacław III królem Węgier

Jeszcze za życia Andrzeja III na horyzoncie pojawił się inny pretendent do tronu węgierskiego. Był to przedstawiciel rządzącej w Neapolu dynastii Andegawenów Karol Robert. Był on spokrewniony z Arpadami poprzez swoją babkę Marię, córkę króla Węgier Stefana V. Jego ojciec Karol Martel już w latach 1290–1295 tytułował się węgierskim monarchą.

W czerwcu 1300 r. w Splicie władzę Andegawena uznał arcybiskup ostrzyhomski Grzegorz oraz należąca do Węgier Chorwacja. Po śmierci Andrzeja III, który zmarł 14 stycznia 1301 r., panowie węgierscy długo zastanawiali się, po czyjej stanąć stronie w sporze o tron. Ostatecznie na sejmie w Budzie w maju 1301 r. Wacław został warunkowo obrany królem. Kiedy zapewnił możnowładcom utrzymanie dotychczasowych wpływów, potwierdzili oni swoją decyzję.

Koronacja Wacława na króla Węgier odbyła się 27 sierpnia 1301 r. w katedrze w Székesfehérvár (Białogrodzie Królewskim). Jako że imię Wacław nie występowało dotychczas wśród węgierskich monarchów, rządził on krajem jako Władysław V. Jednym z najważniejszych zwolenników młodego władcy był arcybiskup Kalocsy Jan, pełniący zarazem funkcję kanclerza. Wspierał go również biskup krakowski Jan Muskata, który za swoją lojalność został nagrodzony stanowiskiem podkanclerzego Królestwa Węgier.

Utrata władzy na Węgrzech

Stronnictwo Karola Roberta cały czas rosło jednak w siłę. Cieszył się on poparciem papieża Bonifacego VIII. Ów, za pośrednictwem swojego legata kardynała Nicolla Boccassiniego (późniejszego papieża Benedykta XI), przekonywał kolejnych możnych węgierskich, aby przeszli na jego stronę.

Sytuacja osiągnęła punkt krytyczny 31 maja 1303 r. Bonifacy VIII ogłosił detronizację Wacława. Zwolnił jego poddanych z wszelkich przysiąg oraz nakazał im przyjęcie za swego władcę Karola Roberta pod groźbą anatemy. Papieską decyzję poparli m.in. król Niemiec Albrecht I Habsburg oraz rywalizujący z Wacławem II o polski tron książę Władysław Łokietek.

W odpowiedzi w 1304 r. Wacław II zorganizował wyprawę zbrojną na Węgry, aby utrzymać władzę w kraju w rękach Przemyślidów. Ostatecznie musiał jednak wrócić do Pragi, zabierając ze sobą syna i węgierskie insygnia koronacyjne, ponieważ król Albrecht I Habsburg zagroził mu najazdem na terytorium Czech.

Wacław III, król Czech i Polski

Kiedy 21 czerwca 1305 r. w Pradze zmarł Wacław II, jego syn Wacław III został nie tylko królem Czech, ale i Polski. Jego ojciec rządził tam od 1291 r., najpierw jako książę krakowski, a następnie od 1300 r. jako król. Odsunął wówczas od wpływów dawnych popleczników ojca, a swoimi najbliższymi współpracownikami uczynił kanclerza Piotra Angelego i rycerza Rajmunda z Lichtenburka.

Postanowił też opanować napiętą sytuację w Czechach, spowodowaną agresywną polityką prowadzoną przez jego ojca. 5 sierpnia 1305 r. zawarł pokój z Albrechtem I Habsburgiem, zwracając mu ziemie nabyte przez Czechy w drodze zastawu, m.in. Cheb.

Miesiąc później zrzekł się z kolei praw do węgierskiej korony na rzecz księcia Dolnej Bawarii Ottona III Wittelsbacha, wnuka po kądzieli króla Węgier Beli IV. Zerwał też zaręczyny z królewną Elżbietą. Ta w 1309 r. udała się do klasztoru dominikanek w Töss, gdzie spędziła resztę życia.

Pełen ogłady czy nieokiełznanej chuci?

W przekazach kronikarskich można znaleźć sprzeczne informacje dotyczące Wacława III. Najpochlebniej wyrażała się o nim „Kronika zbrasławska”, w której pisano: „Choć wiekiem młodzik, przecież przejawiał ogromne dostojeństwo. Był także ten młodzieniec szlachetny, powabny, przystojny, mężny, uzdolniony, hojnie obdarzony darami natury, wymowny, pełen ogłady, biegle mówiący czterema językami: łacińskim, niemieckim, węgierskim i czeskim”.

Zupełnie inną opinię na temat monarchy zamieścił zaś XV-wieczny kronikarz Jan Długosz w „Rocznikach czyli kronikach sławnego Królestwa Polskiego”. Pisał on bowiem, że władca „oddawał się pijaństwu i najsprośniejszym chuciom ciała we dnie i w nocy folgował, majątki ludziom wydzierał i żony cudze sromocił”.

Prawda leżała zapewne pośrodku. Monarcha był mężczyzną przystojnym i wykształconym, lecz łatwo ulegał negatywnym wpływom swoich towarzyszy i był podatny na kobiece wdzięki. Czeski dziejopis Benesz z Weitmilu wspominał, że w okresie swojego panowania na Węgrzech Wacław „miał ze sobą wielu rycerzy i synów rycerskich z Czech, którzy […] doprowadzili podatny umysł młodzieńca do wielu nieprzyzwoitości”.

Monarcha zaczął wówczas regularnie upijać się winem. Będąc pod jego wpływem, nieroztropnie rozdawał swoim kompanom od zabaw kolejne majątki i przywileje. Zmienił ponoć swoje postępowanie dopiero po rozmowie nad grobem ojca z opatem zbrasławskim Konradem z Erfurtu.

Walka z Piastami o Polskę

O ile praw Wacława do czeskiego tronu nikt nie kwestionował, o tyle w Polsce dynastia Przemyślidów cały czas postrzegana była jako obca. Wacław III rywalizował o władzę nie tylko z księciem Władysławem Łokietkiem, który opanował ziemię sandomierską i znaczną część krakowskiej, ale też z książętami Henrykiem III głogowskim i Bolesławem III Rozrzutnym.

Aby umocnić swoją pozycję i pozyskać nowego sojusznika, 5 października 1305 r. Wacław ożenił się z Wiolą Elżbietą, córką księcia cieszyńskiego Mieszka z dynastii Piastów. Wcześniej, 8 sierpnia 1305 r., zawarł z kolei układ z Brandenburgią. Na jego mocy odstąpił jej Pomorze Gdańskie w zamian za Miśnię i pomoc w walce o władzę w Polsce. Ostatecznie nie został on jednak wcielony w życie.

Dzięki mediacji Zakonu Krzyżackiego w styczniu 1306 r. w Toruniu doszło do rozmów pokojowych między Wacławem III, reprezentowanym przez starostę wielkopolsko-kujawskiego Pawła z Paulsteinu i biskupa chełmińskiego Hermana, a Władysławem Łokietkiem, reprezentowanym przez księcia inowrocławskiego Przemysła i biskupa włocławskiego Gerwarda. Chociaż zawarto wówczas rozejm do 29 września 1306 r., wkrótce Wacław III zaczął przygotowania do wyprawy zbrojnej na Polskę, którą zaplanował na sierpień 1306 r.

Tymczasem na przełomie maja i czerwca 1306 r. Henryk I głogowski zajął Wielkopolskę, gdzie doszło do buntu możnych przeciw czeskiej władzy. Aby pozyskać sobie Bożą przychylność w walce z politycznymi przeciwnikami, 14 maja 1306 r. czeski monarcha ufundował klasztor cystersów koło Vsetína na Morawach. Miał się on nazywać Tronem Bożym, lecz do jego budowy nigdy nie doszło z powodu przedwczesnej śmierci Wacława.

Tajemnicze morderstwo

Wacław III nigdy nie dojechał do Krakowa i nigdy nie został koronowany na polskiego króla. 4 sierpnia 1306 r. został zamordowany w Ołomuńcu w domu komornika morawskiego Albrechta ze Sternberga. Zatrzymał się tam w drodze do Polski. „Kiedy dla obliczenia swych sił wojennych zatrzymał się w Ołomuńcu, gdzie do niego wiele przychylnej mu szlachty polskiej ściągnęło, i w domu dziekana ołomunieckiego w południe dla gorąca w jednej tylko koszuli używał wczasu, od pewnego rycerza, który z dawna na to czatował, napadnięty i mnogimi ugodzony ciosy, z morderczej ręki zginął” – pisał Jan Długosz.

Opierając się na czeskich kronikach, dodawał on, że zabójcą króla był pochodzący z Turyngii rycerz Konrad z Dotensteinu. „Widziano jak z dworca królewskiego i domu dziekana ołomunieckiego wybiegł i niósł w ręku miecz krwią zbroczony: ci więc, którzy morderstwo postrzegli, w żalu nagłym i uniesieniu dopadłszy mniemanego zbójcy, bez rozpoznania i zbadania sprawy rozsiekali go na miejscu, ciało zaś jego psom rzucili na pastwę” – czytamy w jego kronice.

Ze względu na to, że sprawcę zbrodni natychmiast zabito, nigdy nie udało się z całą stanowczością ustalić, kto zlecił morderstwo. Podejrzenia wysuwano między innymi wobec króla Albrechta I Habsburga i Władysława Łokietka oraz odsuniętych od wpływów panów czeskich. Jednak nie ma żadnych jednoznacznych dowodów przeciwko któremukolwiek z nich.

Sam Jan Długosz podał kilka wersji wydarzeń. Pisał, iż „twierdzą niektórzy, że Albert król rzymski nasłał na dwór Wacława króla czeskiego trzech rycerzy Szwabów, którzy tego zabójstwa dokonali”. Inni zaś „utrzymują [...], że pomieniony król Wacław zgładzony był przez sprzysiężonych przeciw niemu własnych rycerzy”. Współcześni historycy poszerzają z kolei krąg podejrzanych m.in. o króla Karola Roberta, a nawet… żonę monarchy Wiolę Elżbietę. Są to jednak tylko kolejne mniej lub bardziej wiarygodne hipotezy.

Grób Wacława III

Początkowo Wacław III został pochowany w kościele katedralnym w Ołomuńcu. W 1326 r. w inicjatywy jego siostry Elżbiety przeniesiono szczątki do klasztoru cystersów w Zbrasławiu (obecnie dzielnica Pragi). Nie doczekał się z małżeństwa z Wiolą Elżbietą potomstwa i był ostatnim czeskim władcą z dynastii Przemyślidów.

Jednak miał najprawdopodobniej nieślubną córkę Elżbietę. Została ona pierwszą opatką założonego przez Jana Volka klasztoru w Pustiměřy. Zdaniem części badaczy była ona jednak córką Wacława II. Wiola Elżbieta, wdowa po Wacławie III, pod koniec 1316 r. wyszła za mąż za czeskiego magnata Piotra z Rožmberka. Zmarła 21 września 1317 r. i została pochowana w ufundowanym przez drugiego męża opactwie cystersów w Wysokim Brodzie.

Nasz ekspert

Marek Teler

Dziennikarz, popularyzator historii, bloger. Absolwent Wydziału Dziennikarstwa, Informacji i Bibliologii Uniwersytetu Warszawskiego. Autor książek „Kobiety króla Kazimierza III Wielkiego", „Zapomniani artyści II Rzeczypospolitej", „Zagadka Iny Benity". „ AK-torzy kontra kolaboranci" (Nagroda Klio III stopnia w kategorii varsaviana) i „Upadły amant. Historia Igo Syma". Publikował na łamach magazynów „Focus Historia” i „Skarpa Warszawska” oraz na portalu historycznym Histmag.org.