Czym były polis w starożytnej Grecji? Miasta-państwa odegrały ogromną rolę w kształtowaniu cywilizacji europejskiej

W tym artykule:

1. Czym było polis?
2. Przyczyny powstania polis
3. Ile było polis w starożytnej Grecji?
4. Z czego składało się greckie polis?
5. Co było najważniejszym punktem greckich polis?
6. Ciekawostki o greckich polis

Jako kolebka cywilizacji zachodniej, Hellada stworzyła podwaliny, na których oparł się współczesny świat. Osiągnięcia starożytnej Grecji można wymieniać niemal w nieskończoność, ale nie ulega wątpliwości, że do najważniejszych należy wprowadzenie rządów większości – ustroju, z którego pełnymi garściami czerpie współczesna demokracja.

Co ciekawe, system rządów, w którym podstawą było masowe uczestnictwo w sprawowaniu władzy i rotacyjność urzędów, powstał w kraju rozbitym politycznie, gdzie nie istniał centralny aparat państwowy. Trzeba bowiem pamiętać, że starożytna Grecja nie była państwem w dzisiejszym rozumieniu znaczenia tego słowa, a związkiem miast-państw, czyli polis.

Czym było polis?

Słowo „polis” współcześnie jest tłumaczone jako „miasto-państwo”. I choć to określenie zdaje się sugerować, że mówimy tu o niewielkim obszarze z istniejącym aparatem państwowym, to jego faktyczne znaczenie nie ma wyłącznie wymiaru geopolitycznego. W starożytnej Grecji termin „polis” rozumiano dwojako. Odnosił się do osady i wspólnoty. O ile pierwsze tłumaczenie ma wymiar typowo materialny (dotyczy skupiska domów i innych zabudowań, które z czasem zaczynały się rozrastać), to w drugim należy doszukiwać się znaczenia osobowego. Odnosiło się do wspólnoty ludzi, którzy tworzyli osadę i sprawowali w niej rządy.

To od niej zaczęła się kultura europejska. Cywilizacja minojska powstała ponad 5 tys. lat temu

Zdaniem niektórych uczonych, cywilizacja minojska była „pierwszym ogniwem europejskiego łańcucha”. Jej wpływ na późniejsze ludy, nie tylko hellenistyczne, jest bezsprzeczny. W czasie swo...

Zatem greckie polis było niezależną wspólnotą obywateli, zamieszkującą określony obszar i samodzielnie sprawującą rządy na jego terenie. Należy jednak podkreślić, że od miasta ważniejsze było państwo. Osada była jedynie miejscem zamieszkania. O jej sile stanowili obywatele zorganizowani w ramach pewnego ustroju.

Przyczyny powstania polis

Polis istniały już w VIII wieku p.n.e. Trzeba jednak wspomnieć, że początki tej formy państwowej najprawdopodobniej sięgają tzw. wieków ciemnych, czyli okresu, który nastąpił po upadku kultury mykeńskiej. Inwazja Ludów Morza, a później – plemienia Dorów, zmusiła Mykeńczyków do opuszczenia swoich ziem. Nastał wtedy czas konfliktów.

Silna władza centralna nie istniała, więc sprawowaniem rządów zajęły się mniejsze organy polityczne. Te stanowiły zalążek przyszłych polis, które zaczęły kształtować się w okresie archaicznym, a swoją właściwą (rozwiniętą) formę przybrały w okresie klasycznym. Na przełomie XI i VIII wieku p.n.e. nastąpił znaczny przyrost ludności. Temu zjawisku towarzyszył postęp cywilizacyjny, który znacząco wpłynął na przyspieszenie procesu urbanizacji.

Polis wyrosły na tle politycznej niestabilności, jednak do ich powstania przyczyniły się także warunki naturalne. Obszar Grecji, składający się z półwyspów, wysp i poprzecinany łańcuchami górskimi, sprzyjał zakładaniu izolowanych osad. Z całą pewnością nie bez znaczenia był też fakt, że przez długi czas Grecji nie zagrażał właściwie żaden wróg (zmieniło się to dopiero w połowie VI wieku p.n.e.). W takich warunkach tworzenie państwa o scentralizowanej strukturze nie było konieczne.

Ile było polis w starożytnej Grecji?

Trudno o jednoznaczną odpowiedź ja powyższe pytanie. Niektóre źródła wskazują, że na terenie Grecji mogło funkcjonować nawet 150 miast-państw. Większość polis stanowiły niewielkie ośrodki miejskie, których niezależność była tylko pozorna. W kontekście kulturowym i militarnym, nie mogły konkurować z największymi potęgami antycznego świata, a tych było zaledwie kilka. W tym miejscu należy wskazać przede wszystkim na Spartę, Ateny, Teby, Korynt i Delfy.

Styl dorycki: czym się charakteryzował najstarszy grecki porządek architektoniczny?

Styl dorycki narodził się w starożytnej Grecji i ukształtował jej architekturę. Surowy i monumentalny, stanowił wizualizację cech typowo męskich. W późniejszych kierunkach stylistycznych...

Najpotężniejsze miasta-państwa wpływały na decyzje polityczne swoich sąsiadów. Nierzadko też podporządkowywały sobie słabsze polis, narzucając im swoje przywództwo i zajmując wobec nich pozycję hegemona.

Największym miastem-państwem Hellady była Sparta. Jej władza obejmowała cały Peloponez, a spartańskim wpływom podlegały wszystkie okoliczne wioski. Należy jednak podkreślić, że ich mieszkańcy nie byli stawiani na równi Spartanami. Heloci, bo tak określano tę warstwę społeczną, pracowali na rzecz polis jako przymusowi robotnicy – byli zobowiązani do zaopatrywania Sparty w żywność.

Sparta słynęła z silnej ekonomii, ale o jej potędze stanowiła przede wszystkim silna, liczna i niezwykle sprawna armia. O statusie społecznym obywateli nie świadczył stan posiadania, a osiągnięcia na polu walki.

Status największej potęgi ekonomicznej Hellady przysługiwał Atenom. które stanowiły centralny ośrodek handlu w starożytnej Grecji. Z czasem (w czasie rządów Peryklesa) stały się też głównym ośrodkiem kultury, nauki i filozofii.

Z czego składało się greckie polis?

Jako instytucja społeczno-polityczna, polis składały się z obywateli, cudzoziemców, chłopów i niewolników. Obywatele – ludzie wolni – jako jedyni mieli wpływ na decyzje polityczne i inne kwestie dotyczące wspólnoty. Należy jednak podkreślić, że dotyczyło to wyłącznie mężczyzn. Kobietom nie przysługiwały prawa polityczne.

Obywatelami najczęściej byli ludzie urodzeni w danym polis. W rzadkich przypadkach można było zyskać ten status na mocy uchwały podjętej przez zgromadzenie ludowe. Obcokrajowcy mieli dość szerokie prawa, jednak nie mogli uczestniczyć w życiu politycznym. W tym miejscu należy wspomnieć, że poza prawami mieli także obowiązki, a do najważniejszych należało uiszczanie podatków i pełnienie obowiązku militarnego. To ostatnie nie dotyczyło jedynie obcokrajowców zamieszkujących czasowo w danym polis.

Chłopi musieli świadczyć pracę na rzecz obywateli, ale mieli też swoje prawa. W większości przypadków mogli zakładać rodzinę i posiadać ziemię. Nie dotyczyło to niewolników. Ci byli własnością prywatną, w związku z czym nie przysługiwały im żadne przywileje.

Pod względem architektonicznym poszczególne polis były do siebie mocno zbliżone. Poza zabudowaniami miejskimi, na antyczne miasto-państwo składały się mury obronne z bramami, agora, akropol, gimnazjon, świątynie, a w wielu przypadkach także port.

Mury obronne zapewniały skuteczną ochronę w przypadku oblężenia. W czasie pokoju, bramy miejskie nie były strzeżone. Mało tego, gdy nie istniało realne zagrożenie, pozostawały nieobstawione nie tylko w ciągu dnia, ale nawet w nocy.

Akropol to część miasta położona na wzgórzu. W założeniu miała to być ufortyfikowana twierdza i ostatni punkt obrony miasta w czasie najazdu. Należy jednak podkreślić, że w niektórych miastach-państwach akropol spełniał także inną funkcję. Przykładowo, w Pergamonie był to najbardziej reprezentacyjny obszar. Z kolei słynny akropol w Atenach pełnił rolę ośrodka kulturowego.

Gimnazjon (czyli obiekt sportowy) znajdował się na obrzeżach miasta. Miał kształt prostokąta ze stoą wybudowaną po jednej stronie i krytymi bieżniami po drugiej. Gimnazjony najczęściej były łączone ze stadionami i palestrami (szkołami zapasów).

Hefajstejon – najlepiej zachowana świątynia grecka

Hefajstejon oznacza świątynię poświęconą bogu Hefajstosowi. Był on patronem rzemieślników. Kojarzono go z żywiołem ognia. Najbardziej znany jest ateński Hefajstejon.

Świątynie były domami bogów. Każde polis miało swoje bóstwo opiekuńcze, któremu poświęcano obiekt sakralny.

Port pełnił rolę ośrodka handlu, nie tylko z innymi miastami-państwami, ale także z krajami niegreckimi. Zaspokajał też potrzeby transportowe, a w czasie wojen – militarne.

Co było najważniejszym punktem greckich polis?

Centralnym i jednocześnie najważniejszym punktem greckich polis była agora. To właśnie na obszarze głównego placu toczyło się życie publiczne – polityczne i religijne, czasami także handlowe. Przy agorze wznoszono obiekty władz miejskich, świątynie i zabudowania gospodarcze. Początkowo były to place o nieregularnych kształtach, bez wyraźnie zaznaczonych granic. Dopiero od V stulecia p.n.e. zaczęto nadawać im formę prostokąta, z główną ulicą przechodzącą przez jego środek.

Ciekawostki o greckich polis

Powyżej zamieściliśmy najważniejsze informacje na temat polis w starożytnej Grecji. Na zakończenie mamy dla was kilka ciekawostek na temat tej specyficznej formy państwowej.

1. Większość badaczy wyraża przekonanie, że polis w pierwszej kolejności powstały na terenie Grecji właściwej. Niektórzy są jednak zdania, że miasta-państwa w pierwszej kolejności pojawiły się na terenach kolonizowanych (w czasie tzw. wielkiej kolonizacji), gdzie niegościnne otoczenie było czynnikiem determinującym tworzenie skupisk ludzkich.
2. Początkowo słowo „polis” odnosiło się do ufortyfikowanego obszaru, który zapewniał schronienie w przypadku konfliktu zbrojnego. Takie cytadele oferowały względne bezpieczeństwo, więc ludzie zaczęli osiedlać się na przylegających do nich terenach. Osadnictwo pociągało za sobą rozwój handlu i innych dziedzin, a osady otaczające twierdze z czasem zaczęły rozrastać się do rozmiaru miast.
3. Spartańskim kobietom przysługiwały większe prawa niż mieszkankom pozostałych polis. Mogły dziedziczyć i posiadać majątek, uprawiać sport, nosić dość swobodne stroje i pić wino.
4. W początkowej fazie istnienia polis, nazwą „agora” określano nie centralny plac miasta, a ogół osób uprawnionych do udziału w głosowaniach.

Nasz ekspert

Artur Białek

Dziennikarz i redaktor. Wcześniej związany z redakcjami regionalnymi, technologicznymi i motoryzacyjnymi. W „National Geographic” pisze przede wszystkim o historii, kosmosie i przyrodzie, ale nie boi się żadnego tematu. Uwielbia podróżować, zwłaszcza rowerem na dystansach ultra. Zamiast wygodnego łóżka w hotelu, wybiera tarp i hamak. Prywatnie miłośnik literatury.