Pismo klinowe – kto wynalazł jedno z najstarszych pism świata?

W tym artykule:

1. Kto wynalazł pismo klinowe?
2. Ewolucja pisma klinowego
3. Co zapisywano pismem klinowym?
4. Czym charakteryzuje się pismo klinowe?
5. Kto rozszyfrował pismo klinowe?
6. Gdzie można zobaczyć przykłady pisma klinowego?

Potrzeba utrwalenia starożytnego języka mówionego pojawiła się wiele tysięcy lat przed nastaniem naszej ery. Początkowo autorzy tekstów pisanych utrwalali swoje myśli za pomocą piktogramów, czyli obrazków symbolizujących określoną rzecz lub jej charakterystyczną cechę. Z czasem pismo piktograficzne wyewoluowało do postaci ideogramów, a te dały początek znacznie bardziej skomplikowanym kompozycjom sylabicznym.

Do powstania pisma przyczyniła się potrzeba utrwalenia i przekazywania myśli. Najstarsze graficzne symbole – malowidła naskalne – liczą sobie ponad 45 tys. lat. Jednak znaleziska z epoki kamiennej nijak mają się do starożytnego pisma obrazkowego, które przez większość naukowców jest uważane za pierwszy funkcjonalny system pisma.

Wraz z rozwojem cywilizacji pojawiła się potrzeba wyrażania bardziej złożonych refleksji. Proste piktogramy zaczęły ustępować miejsca ideogramom. Z czasem obrazki przestały symbolizować wyłącznie przedmioty, a zaczęły naśladować dźwięki ludzkiej mowy.

Kto wynalazł pismo klinowe?

Pismo klinowe, jedna z najstarszych odmian pisma, zostało opracowane ok. 3500 lat. p.n.e. na Bliskim Wschodzie. Wynalazek ten powszechnie przypisuje się Sumerom – starożytnemu ludowi, który pod koniec IV tysiąclecia p.n.e. zasiedlił południową Mezopotamię i stworzył prawdopodobnie pierwszą wysoce rozwiniętą i jedną z najstarszych znanych cywilizacji.

Odkryto najstarsze zapisane zdanie na świecie. Wyryto je na starożytnym grzebieniu

Naukowcy twierdzą, że napis, który znajdował się na niewielkim grzebieniu, jest najstarszym w historii zapisanym zdaniem w alfabecie semickim.

Z tego względu pismo klinowe często jest określane jako pismo sumeryjskie. Należy jednak podkreślić, że pochodzenie tego systemu wciąż nie jest do końca jasne. Najstarsze odkryte zabytki pisma pochodzą z sumeryjskiego miasta-państwa Uruk (datowane na lata 3300–2900 p.n.e.). Jednak równie stare tabliczki klinowe znaleziono w Niniwie, położonej w północnej Mezopotamii. Odkrycie to nie wyklucza teorii, według której wynalezienie pisma klinowego jest zasługą Sumerów, ale pozwala przypuszczać, że istniały inne ośrodki jego rozwoju.

Ewolucja pisma klinowego

Pismo klinowe początkowo miało charakter piktograficzny. Z czasem piktogramy wyewoluowały do formy bardziej złożonego systemu ideograficzno-zgłoskowego, który obejmował ok. 2 tys. znaków. Gdy w formie zapisu przyjęto system kreskowy, liczba znaków zmniejszyła się do ok. 500.

Jak na ironię, chęć uproszczenia zapisu doprowadziła do skomplikowania odczytu pisma a tym samym – także zapisu. To pociągnęło za sobą dalszą ewolucję systemu klinowego, który mniej więcej w 2800 r. p.n.e. zyskał charakter sylabiczny. Oznacza to, że w znakach zawarto elementy fonetyczne i gramatyczne. Rozmaite kombinacje reprezentowały sylaby, a te można było łączyć w słowa.

Pismo klinowe, w swojej sylabicznej formie, zmieniało się na przestrzeni lat. Gdy system sumeryjski przejęli Akadowie, pojawiła się potrzeba dostosowania zapisu do języka semickiego. Obok sumeryjskich ideogramów pojawiły się znaki fonetyczne, w tym sylaby dopełniające. Z kolei na terenach Syrii, zapis klinowy służył do utrwalania języka eblaickiego, co stworzyło konieczność dodania kolejnych znaków do systemu. Każda kolejna kultura, przyjmująca ten rodzaj pisma, dodawała do niego swoje własne znaki.

System klinowy przetrwał ok. 3 tys. lat. Używali go skrybowie reprezentujący najróżniejsze ośrodki kultury, m.in. Sumerowie, Babilończycy, Asyryjczycy, Hetyci, Huryci, Urartyjczycy i Elamici. Ten specyficzny rodzaj pisma zaczął tracić na znaczeniu dopiero w czasach wielkich podbojów Aleksandra Macedońskiego. Gdy na Bliskim Wschodzie upowszechnił się alfabet aramejski, kliny całkowicie zanikły.

Co zapisywano pismem klinowym?

Sumeryjscy skrybowie zapisywali kliny na glinianych tabliczkach, przy użyciu trzcinowego rylca. Przyrząd przygotowany ze ściętej łodygi trzciny miał przekrój trójkątny i umożliwiał odciskanie różnych znaków klinowych, zależnie od siły nacisku i kąta nachylenia. Z czasem pojawiły się rylce wykonane z innych materiałów, głównie z kamienia.

Naukowcy twierdzą, że odkryli najstarsze pismo na świecie. Może mieć nawet 20 tysięcy lat

W europejskiej jaskini archeolodzy odnaleźli malowidła naskalne, które stworzyli ludzie ponad 20 tysięcy lat temu. Wśród nich znajdowały się tajemnicze kropki, linie i symbole w kształcie ...

Glina, której nie brakowało w Mezopotamii, była najpowszechniejszym nośnikiem dla pisma klinowego. Najpowszechniejszym, ale nie jedynym. Teksty spisywane klinami były ryte także w kamieniu, kości słoniowej i metalu.

Większość glinianych tabliczek używano do ponownego zapisu. W tym celu wystarczyło tylko ugnieść powierzchnię materiału. Jeżeli jednak spisany tekst miał być utrwalony, gliniane tabliczki wypalano.

Co zapisywano pismem klinowym? Właściwie wszystko, co było warte utrwalenia. Zanim pismo klinowe wyewoluowało do postaci sylabicznej, służyło do zapisu ewidencji dóbr, m.in. zboża i żywego inwentarza. Używano wówczas piktogramów oznaczających konkretne dobra, obok których stawiano kropki symbolizujące liczbę.

Gdy system zapisu umożliwił wyrażanie bardziej abstrakcyjnych treści, nastąpił istotny rozwój piśmiennictwa. Poza sprawami administracyjnymi, klinami zaczęto zapisywać teksty religijne, kodeksy prawne i dzieła literackie. Wymieniając najbardziej znane zabytki pisma klinowego, należy wskazać na epos o Gilgameszu – najdłuższy utwór zapisany w języku akadyjskim.

Czym charakteryzuje się pismo klinowe?

W każdym systemie pisma występuje szereg charakterystycznych zjawisk. Pismo klinowe nie stanowi tu wyjątku. Jedną z wyróżniających je cech jest brak podziału słów. Jeżeli wyraz nie mieścił się w linii, w całości był przenoszony do następnej. Kolejna charakterystyczna cecha – niektóre znaki miały zapis fonetyczny lub ideograficzny. Oznacza to, że jeden znak mógł wyrażać jedynie dźwięk odpowiadający określonej sylabie lub odpowiadać całemu słowu.

Warto wspomnieć, że teksty w systemem klinowym były spisywane od strony lewej do prawej, ale dopiero od drugiej połowy III w. p.n.e. Wcześniej obowiązywał zapis odwrotny. Czym była podyktowana potrzeba wprowadzenia zmiany? Ta kwestia nie została ostatecznie wyjaśniona.

Jedna z wczesnych hipotez zakłada, że w trakcie zapisu od prawej do lewej strony dochodziło do zamazania tekstu. Jednak wielu naukowców skłania się ku innemu poglądowi, bazującemu na spostrzeżeniach Adama Falkensteina. Niemiecki asyriolog zauważył, że niektóre znaki mogą być właściwie przedstawione i odczytane wyłącznie wtedy, gdy tekst jest czytany z prawej na lewą stronę.

Kto rozszyfrował pismo klinowe?

Odczytanie pisma klinowego okazało się ogromnym wyzwaniem. Istniało wiele systemów pisma klinowego, z czego każdy zawierał elementy charakterystyczne dla danego języka. Ustalenie konkretnych reguł, które umożliwiłyby odczytanie tekstów spisanych klinami, okazało się więc niezmiernie trudne.

Kamień z Rosetty. Jego odkrycie miało ogromne znaczenie dla poznania kultury starożytnego Egiptu

Odczytanie egipskich hieroglifów przez setki lat było niemożliwe. Zmienił to dopiero kamień z Rosetty. Jaka była historia jego odkrycia?

Przełom w tej dziedzinie nastąpił w 1802 roku, gdy Georg Friedrich Grotefend pochylił się nad inskrypcjami z Persepolis. Niemiecki lingwista zauważył, że jedno słowo pojawia się w pismach częściej niż inne, a na podstawie ich oficjalnego wydźwięku wysunął wniosek, że charakterystyczne kliny oznaczają „król”. To doprowadziło go do kolejnego wniosku – następujące po nich znaki musiały być imionami perskich władców. Badacz odczytał je jako imiona Dariusza i jego syna Kserksesa I.

Należy jednak wspomnieć, że Grotefend popełnił istotny błąd w swoim tłumaczeniu, dostosowując dźwięki do znaków na podstawie języka awestyjskiego, który w pewnym stopniu różnił się od perskiego. Całe pismo zostało ponownie zbadane przez Christiana Lassena, Rasmusa Raska i Eugèna Burnoufa. Uczeni skorygowali błędy swojego poprzednika, a ich praca pozwoliła poznać cały zapis języka perskiego.

O ile prace nad rozszyfrowaniem inskrypcji z Persepolis miały ogromne znaczenie dla poznania pisma klinowego, to za datę odczytania tego systemu uważa się rok 1857. Właśnie wtedy Henry Rawlison, Julius Oppert, Edward Hincks i William Fox podjęli się niezależnego tłumaczenia tej samej tabliczki zapisanej klinami. Badacze przesłali wyniki swojej pracy do Królewskiego Towarzystwa Azjatyckiego. Okazało się, że ich tłumaczenia są w dużej mierze zbieżne.

Gdzie można zobaczyć przykłady pisma klinowego?

Zbiory najważniejszych zabytków pisma klinowego można podziwiać w Muzeum Brytyjskim. Kolekcja instytucji obejmuje ok. 130 tys. tekstów i ich fragmentów. Wśród najcenniejszych eksponatów należy wymienić Bibliotekę Aszurbanipala – jeden z najstarszych odkrytych zbiorów bibliotecznych, w którego zasobach znalazły się najważniejsze tabliczki z pismem klinowym.

Nasz ekspert

Artur Białek

Dziennikarz i redaktor. Wcześniej związany z redakcjami regionalnymi, technologicznymi i motoryzacyjnymi. W „National Geographic” pisze przede wszystkim o historii, kosmosie i przyrodzie, ale nie boi się żadnego tematu. Uwielbia podróżować, zwłaszcza rowerem na dystansach ultra. Zamiast wygodnego łóżka w hotelu, wybiera tarp i hamak. Prywatnie miłośnik literatury.