Krzyżowcy w Jordanii. Polscy archeolodzy na tropie rezydencji wojowniczych rycerzy

W tym artykule:

1. Tajmniczy blok ze znakiem krzyża
2. Krzyżowcy i ich rezydencja na przedmieściach Ammanu
3. Historia polskich badań w Khirbat es-Sar

Badacze z Wydziału Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego prowadzili prace na stanowisku Khirbat es-Sar (znanym też jako Sara), które jest położone na przedmieściach Ammanu, czyli stolicy Jordanii. Miejsce to było zasiedlone pomiędzy VII w. p.n.e. a późnym średniowieczem. Historia osady nie jest jednak w pełni poznana. Nie wiadomo nawet, jaką nosiła nazwę w przeszłości.

Tajmniczy blok ze znakiem krzyża

W tym roku archeolodzy natknęli się w czasie wykopalisk między innymi na blok z wyrytym znakiem krzyża. Znajdował się wśród zawaliska potężnej konstrukcji średniowiecznej. Była to niegdyś obszerna sala o sklepieniu beczkowym.

– Być może blok ten świadczy o obecności w tym miejscu krzyżowców, którzy na kilkadziesiąt lat XII wieku ustanowili na tym obszarze Księstwo Zajordanii. Jest też inna możliwość. Być może użyto go wtórnie, a wcześniej należał do starszej bizantyjskiej budowli – przekazała National Geographic Polska prof. Jolanta Młynarczyk z Wydziału Archeologii UW, która kierowała wykopaliskami wraz z prof. Mariuszem Burdajewiczem.

Badaczka skłania się ku pierwszej możliwości. Okres panowania krzyżowców na badanym przez warszawskich archeologów obszarze przypada na lata 1118-1189. Istniało tam Księstwo Zajordanii, wasalne wobec Królestwa Jerozolimy. Jak wyjaśniła Młynarczyk, jego frankijscy władcy wznosili zamki wzdłuż tak zwanej Drogi Królewskiej, łączącej Egipt z Syrią.

Po podboju islamskim w VII w. n.e. droga ta służyła również muzułmanom jako szlak pielgrzymkowy do Mekki. Najważniejszymi z tych zamków były Krak de Montreal (Shobak), stolica Księstwa w latach 1115-1140, oraz Kerak (Al-Karak). Pełnił funkcję stolicy w latach 1140–1188. Fikcyjną wizję oblężenia Kerak przedstawiono w superprodukcji hollywoodzkiej „Królestwo niebieskie”.

– W przypadku Khirbat es-Sar problem polega jednak na tym, że – w odróżnieniu od południowej Jordanii – rejon Ammanu nie miał szczególnej wartości militarnej dla włodarzy Księstwa Zajordanii. Stąd jego ówczesne dzieje są praktycznie nieznane. Informacje na temat tego obszaru są bardziej niż nikłe – zaznaczyła prof. Młynarczyk.

Jedynie Wilhelm z Tyru pod datą 1161 r. wspomina zamek Ahamant (lub Haman), pod którą to nazwą kryje się przypuszczalnie Amman. Dopiero ponad sto lat po upadku Królestwa Jerozolimy wraz z Księstwem Zajordanii, bo w roku 1321 geograf Abu’l Fida zapisał, że Amman był „bardzo starym miastem”. Położone miało być na żyznej ziemi i otoczone polami uprawnymi. Inne źródła precyzują, że na tym obszarze uprawiano pszenicę, oliwki i granaty.

Krzyżowcy i ich rezydencja na przedmieściach Ammanu

– Można więc założyć, że stanowisko Khirbat es-Sar w czasach krzyżowców było posiadłością feudalną, nastawioną na produkcję rolną. Jeśli hipoteza, że odkryty przez nas blok zdobiony krzyżem należał do sali stanowiącej część budowli krzyżowców jest słuszna, budowla ta z pewnością nie miała charakteru militarnego. Była to raczej rezydencja – uważa archeolog.

Badacze odkryli też inny blok z ledwie widocznym śladem dekoracji w postaci krzyża użyty jako nadproże w konstrukcji wykorzystującej łuk arkady rzymskiej. Forma tego krzyża jest zdecydowanie bizantyjska, znana z wielu stanowisk Palestyny i Jordanii.

Naukowcy liczą na to, że uda się to wyjaśnić, czy krzyżowcy faktycznie mieli w tym miejscu swoją rezydencję. Badania zaplanowano na wiosnę 2024 roku.

Rozległe stanowisko Khirbat es-Sar nigdy nie było przedmiotem badań archeologicznych przed podjęciem wykopalisk przez misję Uniwersytetu Warszawskiego. Dlatego nie wiadomo jeszcze, gdzie potencjalne bizantyjskie budowle byłyby usytuowane w stosunku do badanego obecnie przez archeologów szczytu wzgórza.

Wyprawy krzyżowe – kto je organizował i jakie były ich przyczyny, przebieg i skutki?

Wyprawy krzyżowe, czyli historyczna walka chrześcijan z muzułmanami o panowanie w Jerozolimie, trwały niemal 200 lat. Jakie były ich przyczyny? Kto organizował wyprawy krzyżowe? Jakie zrodzi...

Historia polskich badań w Khirbat es-Sar

Był to trzeci sezon badań terenowych polskiego zespołu na tym stanowisku. W 2023 roku prace sfinansowało Narodowe Centrum Nauki, a wcześniej Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej UW.

Khirbat es-Sar było w przeszłości opisywane przez podróżników i badaczy począwszy od końca XIX w. aż po czasy dzisiejsze. Jednak nie przeprowadzono tam prac archeologicznych aż do roku 2018. Wówczas pierwsze badania geofizyczne misji UW ujawniły zarysy zabudowań znajdujących się pod ziemią.

W 2019 roku archeolodzy przeprowadzili wykopaliska w obrębie centralnego kompleksu architektonicznego na szczycie wzgórza. Składa się on z kwadratowej budowli z ogromnych bloków krzemienia, przed którą znajdował się duży prostokątny dziedziniec oflankowany dwoma rzędami arkad wzniesionych z wapienia. Te dwa założenia pochodziły z różnych okresów. Pierwsze z VII w. p.n.e., a drugie z pierwszych wieków naszej ery. Nie udało się dotychczas ustalić, jakim bogom oddawano tam cześć.

Nasz ekspert

Szymon Zdziebłowski

Dziennikarz naukowy, z wykształcenia archeolog śródziemnomorski. Przez wiele lat był związany z Serwisem Nauka w Polsce PAP. Opublikował m.in. dwa przewodniki turystyczne po Egipcie, a ostatnio – popularnonaukową książkę „Wielka Piramida. Tajemnice cudu starożytności” o największej egipskiej piramidzie.