Koniec wielkiego mistrza. Polski wojownik powalił legendarnego Krzyżaka

W tym artykule:

1. Trop prowadził do Smoleńska
2. Niedomówienia Długosza
3. Mszczuj idealnym kandydatem na podejrzanego?
4. Udokumentowana przewaga Polski
5. Poszlaka, która może świadczyć, że to Mszczuj

Jak 15 lipca 1410 r. zginął w bitwie pod Grunwaldem krzyżacki wielki mistrz Ulryk von Jungingen? Wielu Polaków z pewnością odpowiedziałoby tak, jak „uczy” ich słynny obraz Jana Matejki (1878) oraz popularny film Aleksandra Forda (1960). To znaczy, że wódz Krzyżaków został zakłuty przez „naszych” piechurów. No, może niekoniecznie włócznią św. Maurycego – którą mistrz Matejko czysto symbolicznie umieścił w rękach wojownika atakującego von Jungingena – ale jakąś inną bronią.

Ale nie tak było naprawdę. „To jest wizja wielkiego malarza i znakomitego reżysera. Natomiast rzeczywistość wyglądała inaczej. Bitwa pod Grunwaldem to przede wszystkim walka konnych” – mówi mediewista prof. Henryk Samsonowicz.

Jego zdaniem prezentowanie w dziełach pieszych wojowników wiązało się z chęcią uwzględnienia na polu bitwy Litwinów, pokazywanych jednak w sposób uproszczony – jako takich, którzy nie dosiadają koni, nie są typowymi rycerzami. W rzeczywistości były to jednak wojska, które całkowicie przypominały zachodnie rycerstwo i tak też walczyły.

Trop prowadził do Smoleńska

Zatem nie pieszy wojownik zadał śmiertelny cios wielkiemu mistrzowi, lecz jakiś konny rycerz. O kogo dokładnie może chodzić? „Podejrzanego” wskazał nieoczekiwanie w roku 2011 ambasador Rosji przy NATO Dmitrij Rogozin. W książce „Baron Żołtok”, opisującej korzenie swej rodziny, polityk stwierdza, że to jego praszczur Stefan Mitkiewicz z pułków smoleńskich zabił von Jungingena! Ponieważ Rogozin nie przedstawił na to cienia dowodu, nikt z naukowców nie potraktował jego fantazji poważnie. „Równie dobrze ja mógłbym siebie wskazać jako potomka zabójcy wielkiego mistrza” – mówi nam prof. Sławomir Jóźwiak z Instytutu Historii i Archiwistyki UMK w Toruniu, badacz dziejów państwa zakonnego.

Skoro zwodzi nas malarstwo, film i beletrystyka, to trzeba wrócić do tego, od czego w zasadzie powinniśmy zacząć. Czyli do źródła. W przypadku bitwy pod Grunwaldem są nim zapiski kronikarskie Jana Długosza, powstałe kilkadziesiąt lat po bitwie, gdy pamięć i tradycja o batalii były jeszcze w miarę świeże.

To pierwsze takie odkrycie w Polsce. Pod Jarosławiem odnaleziono grób scytyjskiego wojownika

W Sobiecinie pod Jarosławiem w województwie podkarpackim archeolodzy odnaleźli grób scytyjskiego wojownika. Pochodzi sprzed 2500 lat. Jego odkrywcy podkreślają, że to wyjątkowe znalezisko n...

Niedomówienia Długosza

„Kiedy Mszczuj ze Skrzynna doniósł królowi, że wielki mistrz pruski poległ i na dowód jego śmierci pokazał złoty pektorał ze świętymi relikwiami, który sługa wspomnianego Mszczuja imieniem Jurga zdarł z zabitego, król Władysław westchnął głęboko i zapłakawszy dziwił się tak całkowitej odmianie losu lub raczej zmianie pychy ludzkiej. »Moi rycerze! – powiada. – Oto jak szpetną rzeczą jest pycha wobec Boga. Ten bowiem, który wczoraj przeznaczał pod swe panowanie wiele krain i królestw, który był przekonany, że nie znajdzie nikogo, kto by dorównał jego potędze, leży tu pozbawiony wszelkiej pomocy ze strony swoich, w najbardziej żałosny sposób zamordowany«” – przekazał dziejopis.

Następnie dodał, że 16 lipca Władysław Jagiełło „natychmiast o świcie rozkazał odszukać wśród trupów zwłoki mistrza pruskiego Ulryka” z myślą, „by je pogrzebano z należytą czcią”. Dzięki rycerzowi, który dobrze znał von Jungingena, „zdobył zwłoki mistrza pruskiego Ulryka mające dwie rany: jedną na czole i drugą na piersi”. Potem król nakazał zwłoki (wraz z innymi, należącymi do możnych Zakonu) „owinąć w czyste chusty i na wozie okrytym purpurą odesłał je do Malborka, by je pochowano”.

Kronika Długosza nie mówi wprost, kto zabił wielkiego mistrza, podobnie żaden list czy epitafium z epoki. To bardzo dziwne. – Wszyscy zainteresowani tematem wiedzą, że po bitwie na Kosowym Polu (1389) Miloš Obilić zabił sułtana Murada. Natomiast w Polsce o tym, kto zabił wielkiego mistrza w największym zwycięstwie nad Krzyżakami, nie wiemy nic. Ówcześni milczeli na ten temat, co jest zastanawiające. Czy z przyczyn dyplomatycznych nie chcieli chwalić się w Europie zwycięstwem nad zakonem rycerskim? Niewykluczone – mówi historyk Dariusz Piwowarczyk. Z cytowanego powyżej fragmentu dzieła Długosza można jednak wyciągnąć ciekawe podejrzenia.

Dariusz Piwowarczyk zwraca uwagę na Mszczuja ze Skrzynna (Mściwoja ze Skrzyńska) – człowieka, który doniósł o śmierci von Jungingena królowi i chwalił się zdobycznym pektorałem. Nader często przy „oczyszczaniu” pola bitwy z wartościowych przedmiotów, łup z pokonanych przypadał właśnie tym rycerzom, którzy własnoręcznie ich pokonali (oczywiście sami rycerze nie plamili się obdzieraniem zwłok, wysyłali do tego swoje sługi).

– Nie ma całkowitej pewności, że wielki mistrz poległ właśnie z ręki Mszczuja. Za taką opcją przemawia to, że zwłoki Ulryka odnalazł jego sługa, szukający rycerzy pokonanych przez swojego pana, oraz losy rynsztunku Ulryka, zwyczajowo przypadającego zwycięzcy. Gdyby kto inny zagarnął łup Mszczuja i chwalił się jego posiadaniem, na pewno zostałby wezwany przez niego na rycerski sąd honorowy – argumentuje Piwowarczyk w „Poczcie rycerzy polskich XIV i XV wieku”, choć jednocześnie zastrzega, że były też inne sposoby dzielenia bitewnych zdobyczy, np. gromadzenie ich i podział.

Mszczuj idealnym kandydatem na podejrzanego?

Niemniej Mszczuj herbu Łabędź wydaje się o wiele poważniejszym „podejrzanym” niż niezidentyfikowany pieszy czy przodek rosyjskiego ambasadora beletrysty. Tym bardziej że wspomniany przez Długosza rycerz cieszył się wielką renomą na dworze i wsławił się w walce. Na przykład w 1412 r. znalazł się w składzie 14-osobowej ekipy polskich wojowników biorących udział w „drużynowym” turnieju rycerskim w Budzie. Rycerz był właścicielem zamku barwałdzkiego niedaleko Wadowic (dziś już nieistniejącego) oraz rządził w Inowłodzu, który otrzymał w dzierżawę od Władysława Jagiełły.

A więc Mszczuj? – Nic nie stoi na przeszkodzie, by przyjąć taką hipotezę. Ma pewne ślady prawdopodobieństwa – mówi prof. Henryk Samsonowicz. Jednak prof. Sławomir Jóźwiak zastrzega, że wszystko, co się tworzy na temat śmierci wielkiego mistrza, to jedynie luźne dywagacje na podstawie Długosza. Dla naukowców potrzebujących jednoznacznych dowodów to za mało. – Prof. Andrzej Nadolski jako pierwszy zasugerował, że to Mszczuj mógł zabić wielkiego mistrza. Jednak to tylko hipoteza, ponieważ nikt nie jest w stanie jej udowodnić. Być może nie był to Mszczuj, ale nikt nigdy nie zaproponował lepszego kandydata – dodaje Dariusz Piwowarczyk.

Mszczuj pozostaje więc wciąż w cieniu. Także podczas corocznej rekonstrukcji bitwy grunwaldzkiej trudno mu z niego wyjść, bo Polacy przywiązani są do Matejkowskiej i Sienkiewiczowskiej (czy Fordowskiej) wersji wydarzeń, która go pomija. Reżyser rekonstrukcji bitwy Krzysztof Górecki wyjaśnia, że chciałby nadać rekonstrukcji jeszcze większy walor edukacyjny (np. już kiedyś próbował wytłumaczyć podczas niej symbolikę obrazu Matejki).

Jednak by dokładnie omówić takie zawiłe kwestie jak hipotezy dotyczące śmierci wielkiego mistrza, potrzebna byłaby animacja, którą organizatorzy pokazywaliby na ekranach w odpowiednim momencie walki. To z kolei byłoby możliwe dopiero przy wsparciu finansowym jakiegoś sponsora. Niemniej w trakcie inscenizacji, zanim wielki mistrz ginie, walczy na kopie z rycerzem, który na kropierzu ma naszyty herb Łabędź (a więc taki, jakim pieczętował się Mszczuj). Ranny Jungingen spada z konia i decydujący cios otrzymuje, już walcząc pieszo. Z ręki Mszczuja bądź nie, wielki mistrz krzyżacki legł na polu bitwy – według relacji Długosza – z raną na czole i piersi. Na tej podstawie można wnioskować, jak wyglądała jego ostatnia walka.

Udokumentowana przewaga Polski

„Zachowane relacje o bitwie przekonują, że już w pierwszym starciu polskie chorągwie uzyskały przewagę nad krzyżackim odwodem. Rezerwy wielkiego mistrza, tak jak zastępujące im drogę polskie chorągwie, nie były zupełnie świeże i wypoczęte, gdyż wzięły udział we wcześniejszych fazach bitwy. Najlepsi i najbardziej doświadczeni polscy rycerze, ustawieni na czele szyku jako przedchorągiewni, pokonali większość swoich odpowiedników we wrogiej armii. Dostojnicy i znaczniejsi bracia zakonni, ugodzeni kopiami, runęli z koni, byli tratowani i dobijani. Wśród nich był zapewne i Ulryk. Celny cios kopią w pierś wyrzucił go z siodła, a ostry grot dodatkowo przebił zbroję i poważnie go zranił” – taką wizję przedstawił w książce Dariusz Piwowarczyk.

Jego zdaniem los wielkiego mistrza, nawet jeśli Ulryk miał siłę jeszcze walczyć, wydawał się przesądzony. Albo dobiłby go (uderzeniem w głowę) ten sam rycerz, który go powalił, albo „cios łaski” zadałby mu inny rycerz lub pocztowy takowego.

Pewności do dziś nie ma. Być może w upamiętnieniu, kto powalił wielkiego mistrza, przeszkodził fakt, że marzący o odwecie na Krzyżakach Polacy i Litwini nie znali pod Grunwaldem litości? Może doszło do jakichś wstydliwych epizodów – egzekucji lub samosądów? Nie da się tego wykluczyć, ale to czyste spekulacje.

Poszlaka, która może świadczyć, że to Mszczuj

A skoro o spekulacjach mowa, to jest jeszcze jedna poszlaka sugerująca, że zabójcą wielkiego mistrza mógł być Mszczuj. Mianowicie Jan Długosz w „Banderia Prutenorum” wspomniał, pisząc o wielkim mistrzu, że „jego szatę zwierzchnią, w której został zabity posiada kościół parafialny w Kijach jako ornat”.

Świątynia ta – według miejscowej tradycji – została ufundowana przez ród Łabędziów i chrzczony był w niej właśnie Mszczuj. – Niewykluczone, że król ofiarował ornat świątyni związanej z rodem rycerza, który oddał zasługi w pokonaniu wielkiego mistrza. W końcu i wówczas, tak jak dzisiaj, wiązano nagrody z zasługami – mówi Dariusz Piwowarczyk. Ale jednocześnie zastrzega: – Wojsko polskie zajęło całe mnóstwo miast i zamków w państwie krzyżackim. Łupy zwieziono do kraju. W całości należały do króla, który dopiero później dzielił je według własnego uznania. Rzecz ciekawa, że o rozdzielaniu nagród po bitwie pod Grunwaldem nie wiemy właściwie nic, podobnie jak o zabójcy wielkiego mistrza.

Sprawę ornatu mogłoby nieco wyjaśnić przebadanie go przez naukowców. Nie jest to jednak możliwe. – Niestety, ornatu nie ma już w kościele w Kijach – wyjaśnia miejscowy przewodnik Jacek Dopieralski. – Przepadł podczas zawieruch dziejowych.

– Prawdopodobnie zginął podczas II wojny północnej, kiedy kościół w Kijach został ograbiony przez wojska szwedzkie, które działały w pobliżu, pod Kliszowem – dodaje przewodnik Michał Jurecki, autor książki „Ponidzie. W świętokrzyskim stepie”.

Ornatu więc nie ma, Mszczuj jest dzisiaj postacią zapomnianą, a zagadka śmierci krzyżackiego wielkiego mistrza Ulryka von Jungingena zapewne nigdy nie zostanie rozwiązana w sposób, który rozwiałby wszelkie wątpliwości.

Nasz ekspert

Adam Węgłowski

Adam Węgłowski – dziennikarz i pisarz. Były redaktor naczelny magazynu „Focus Historia”, autor artykułów m.in. do „Przekroju”, „Ciekawostek historycznych”. Wydał serię kryminałów retro o detektywie Kamilu Kordzie, a także książki popularyzujące historię, w tym „Bardzo polską historię wszystkiego” oraz „Wieki bezwstydu”. Napisał też powieść „Czas mocy” oraz audioserial grozy „Pastor” – rozgrywający się na przełomie wieków XVII i XVIII w Prusach. W swoich rodzinnych stronach, na Mazurach, autor umiejscowił także powieści „Pruski lód ” oraz „Upierz”.