Jedyna polska królowa, której imienia nie znamy. Znosiła upokorzenia, pochowała jedynego syna

W tym artykule:

1. Wyszesława, Judyta, a może… Agnieszka?
2. Tajemnicza królowa – żona Szczodrego
3. Wzgardzona królowa
4. Propaganda przeciw królowi
5. Zbolała matka nad grobem syna

Król Polski Bolesław Szczodry, zwany również Śmiałym, zapisał się w historii Polski przede wszystkim jako zabójca biskupa krakowskiego św. Stanisława ze Szczepanowa. Z jego przedwczesną śmiercią na wygnaniu wiąże się zaś legenda o królu-pokutniku z klasztoru w Ossiach w Karyntii. Józef Ignacy Kraszewski uczynił piastowskiego władcę bohaterem swojej powieści historycznej „Boleszczyce”, Stanisław Wyspiański napisał o nim dramat „Bolesław Śmiały”, a w 1971 r. Witold Lesiewicz wyreżyserował film „Bolesław Śmiały” z Ignacym Gogolewskim w tytułowej roli.

W każdym z tych dzieł u boku króla pojawiła się również jego żona, która znosiła ze strony męża liczne zniewagi – w sztuce Wyspiańskiego monarchinię zagrała Leta Walewska, a w filmie Lesiewicza wcieliła się w nią Aleksandra Śląska, późniejsza serialowa królowa Bona. Mimo poczesnego miejsca w polskiej kulturze i popkulturze żona Szczodrego cały czas pozostaje owiana nimbem tajemnicy. Jest jedyną polską królową nieznanego imienia.

Wyszesława, Judyta, a może… Agnieszka?

Informacje o żonie króla Bolesława Szczodrego jako pierwszy przekazał Gall Anonim w pisanej w latach 1112–1116 „Kronice polskiej”. Jednak próżno szukać w jego utworze wiadomości na temat imienia czy nawet pochodzenia księżniczki. Dopiero piszący w drugiej połowie XV wieku Jan Długosz w swoich „Rocznikach czyli kronikach sławnego Królestwa Polskiego” zapisał pod rokiem 1067, że polski monarcha poślubił „córkę księcia Rusi, jedynaczkę, której przypadła w spadku po ojcu wielka część kraju”.

Dodawał przy tym, że Szczodry wybrał ją, ponieważ „przewyższała inne urodą oraz zaletami umysłu i ciała i że słuszniej mógłby poddać pod swoje panowanie Ruś, której najazd i podbój już dawno zamyślał”. W 1069 r. faktycznie zorganizował wyprawę kijowską, aby pomóc wujowi Izjasławowi w odzyskaniu władzy, lecz nie ma jednoznacznych dowodów na to, że jego mariaż był powiązany z tym wydarzeniem. Dziejopis przekazał również imię księżniczki – Wyszesława – a nawet dokładną datę jej śmierci – 11 marca 1089 r., wkrótce po tragicznym zgonie jej jedynego syna Mieszka.

Imię to podali następnie za Długoszem XVI-wieczni kronikarze Marcin Bielski i Maciej Stryjkowski. Marcin Kromer pisał z kolei, że Szczodry wziął za żonę „nadobną dziewkę, Wizesława ruskiego księcia (imienia jej nie wiemy) jedyną córkę”. Zapewne na tej podstawie w „Latopisie hustyńskim”, stanowiącym XVII-wieczną kompilacją polskich i ruskich kronik, zamieszczono informację, że ojcem rzekomej Wyszesławy był książę włodzimierski Wiaczesław, syn wielkiego księcia kijowskiego Jarosława I Mądrego. Rosyjski historyk Wasilij Tatiszczew w ukończonej w 1739 r. „Historii Rosji od czasów najdawniejszych” wskazywał z kolei jako ojca księżniczki księcia czernihowskiego Światosława, starszego brata Wiaczesława.

Część badaczy nie wyklucza, że pisząc o żonie Szczodrego, Długosz mógł korzystać z jakiegoś zaginionego źródła, chociaż pojawiło się też inne wyjaśnienie zagadki. Być może kronikarz błędnie odniósł do niej zapiskę o śmierci księżnej Wierzchosławy, żony Bolesława Kędzierzawego, która zmarła 15 marca, a więc blisko daty zgonu rzekomej Wyszesławy.

Tajemnicza królowa – żona Szczodrego

W 2006 r. historyk Tomasz Jurek wysunął hipotezę, że do żony Szczodrego mogła odnosić się zapiska z nekrologu w Zwiefalten z 14 marca dotycząca śmierci tajemniczej „królowej Agnieszki” (Agnes regina). Dopuszczał przy tym możliwość, że nosiła ona dwa imiona – ruskie Wyszesława i przyjęte w Polsce Agnieszka. Według badacza monarchini zmarła krótko po 1115 r., ponieważ właśnie z tego okresu pochodzi omawiana przez niego wzmianka. Mediewiści Krzysztof Benyskiewicz i Grzegorz Pac odrzucili jednak teorię Jurka jako opartą na wątłych przesłankach.

Tadeusz Wojciechowski utożsamiał z kolei żonę Szczodrego z królową Judytą, dobrodziejką klasztoru w Tyńcu, lecz obecnie dominuje pogląd, że była to żona księcia Władysława Hermana. Tajemnicą owiane jest także pochodzenie księżniczki. Najprawdopodobniej pochodziła z ruskiej dynastii Rurykowiczów lub któregoś z rodów niemieckich. Tomasz Jurek sugerował, że mogła być czeską księżniczką, a Krzysztof Benyskiewicz zwrócił uwagę, że w grę wchodzi także pochodzenie z któregoś z państw skandynawskich, np. z Danii.

Wzgardzona królowa

Owocem zawartego w 1067 lub 1068 r. małżeństwa tajemniczej księżniczki z polskim monarchą był urodzony w 1069 r. syn Mieszko. 25 grudnia 1076 r. Bolesław Szczodry został koronowany na króla w katedrze w Gnieźnie, więc zapewne jego żona otrzymała wówczas z rąk arcybiskupa gnieźnieńskiego Bogumiła koronę królowej. Niedługo po koronacji doszło jednak do konfliktu Szczodrego z biskupem krakowskim Stanisławem, który zakończył się śmiercią duchownego 11 kwietnia 1079 r. i wygnaniem króla z kraju.

Elżbieta Łokietkówna była jedną z najbardziej wpływowych kobiet swoich czasów. Samodzielnie rządziła Polską

Elżbieta Łokietkówna była jedną z najbardziej wpływowych kobiet swoich czasów. Przez ponad pięć lat sprawowała samodzielne rządy w Polsce, a na Węgrzech była drugą najważniejszą oso...

W utworze „Życie św. Stanisława biskupa krakowskiego” Jan Długosz nie szczędził polskiemu monarsze ostrych słów i wspomniał o jego romansie z pochodzącą z ziemi sieradzkiej Krystyną, żoną rycerza Mścisława z Buszeninu (Burzenina). Pisał on, iż była to niewiasta „rzadkiej piękności ciała, przewyższająca urodą inne kobiety, z kształtnością też znakomitą łączyła obyczaje przyjemne i ujmującą wymowę, którymi to przymiotami porywała jakoby na wędkę spoglądających na nią ludzi”.

Krystyna miała tak zawrócić w głowie monarsze, że ten porwał ją z domu męża i uczynił swoją nałożnicą. Polscy duchowni ze Stanisławem na czele wstawili się wówczas za odtrąconą żoną króla, czym krakowski biskup ściągnął na siebie królewski gniew.

Propaganda przeciw królowi

Informacja Długosza o romansie Szczodrego z Krystyną z Buszeninu oraz pochodzących z tego związku dzieciach, które naznaczone były przechodzącą z pokolenia na pokolenie „pomstą Bożą”, nie znajduje jednak potwierdzenia w innych źródłach. W XIII-wiecznym żywocie biskupa Stanisława pióra Wincentego z Kielczy pojawiła się natomiast ogólna wzmianka o rozpustnym trybie życia polskiego króla, który „porzuciwszy zamiłowanie do cnót, pogrążył się we wszelkich występkach” i „zamienił chwałę swą na hańbę, a naturalny sposób życia na taki, który sprzeczny jest z naturą”.

Wiadomość tę powtórzył Długosz, pisząc w swej kronice, że Bolesław „pogrążył się w budzącym odrazę, nie dającym się wypowiedzieć, bagnie grzechu sodomskiego”. Do wzmianek o homoseksualnych praktykach monarchy należy jednak podchodzić sceptycznie. Pochodzą one bowiem od kronikarzy, którzy propagowali kult św. Stanisława, więc ich celem było zohydzenie jego zabójcy.

Nawet jeśli monarcha faktycznie odtrącił żonę, aby oddawać się rozkoszom z kolejnymi kochankami, być może obojga płci, królowa towarzyszyła mu, kiedy po zabójstwie biskupa uciekł na Węgry. Razem z parą królewską udał się na wygnanie także jej syn, królewicz Mieszko.

Chociaż król Węgier Władysław I Święty przyjął u siebie polskiego monarchę i jego rodzinę, Bolesławowi nie było dane długo korzystać z jego gościnności. Zmarł bowiem już 2 lub 3 kwietnia 1081 lub 1082 r., być może na skutek podanej mu trucizny. Nie wiadomo, jak wygnana królowa przyjęła śmierć męża, lecz z pewnością nie był to dla niej taki cios jak ten, z którym przyszło jej się zmierzyć siedem lat później…

Najstarszy żydowski tygodnik na świecie wydawano... na Mazurach

W XIX wieku w Imperium Rosyjskim żyły miliony Żydów. Twórcy czasopisma „Hamagid” namawiali ich do powrotu do „ziemi ojców” na Bliskim Wschodzie. Jednak z powodu kłopotów z cenzurą ...

Zbolała matka nad grobem syna

W 1086 r. brat Szczodrego Władysław Herman, który przejął władzę w Polsce po jego wygnaniu, sprowadził królową wdowę wraz z synem Mieszkiem z powrotem do kraju, a dwa lata później ożenił bratanka z nieznaną bliżej „ruską dziewczyną”, zapewne księżniczką z dynastii Rurykowiczów. Wychowany na Węgrzech królewicz „tak rozumnie postępował, tak przestrzegał starego obyczaju przodków, że cały kraj z niezwykłym uczuciem upodobał go sobie”, co przysporzyło mu wrogów na polskim dworze.

7 stycznia 1089 r. zaledwie dwudziestoletni Mieszko został otruty przez nieznanych sprawców. Część badaczy uważa, że do jego śmierci doprowadził palatyn Sieciech, inni zaś wskazują na żonę Władysława Hermana Judytę salicką lub nawet samego władcę, dla którego cieszący się społecznym poparciem bratanek stanowił zagrożenie.

Gall Anonim zamieścił w swojej kronice dramatyczny opis pogrzebu Mieszka, w którym szczególną uwagę poświęcił jego zbolałej matce, lamentującej nad śmiercią jedynego syna. „Biedna matka, gdy w sarkofagu składano szczątki nieodżałowanego chłopca, przez godzinę leżała jakby umarła, bez tchu i bez życia, i dopiero po egzekwiach biskupi ocucili ją wachlarzami i zimną wodą” – opisywał jej rozpacz. Nie zachowały się wiadomości dotyczące dalszych losów tajemniczej monarchini. Jeśli nie zmarła tuż po swoim synu, jak sugerował Jan Długosz, to zapewne wkrótce opuściła Polskę, z którą wiązały się jej najgorsze wspomnienia.

Źródło: National Geographic Polska

Nasz ekspert

Marek Teler

Dziennikarz, popularyzator historii, bloger. Absolwent Wydziału Dziennikarstwa, Informacji i Bibliologii Uniwersytetu Warszawskiego. Autor książek „Kobiety króla Kazimierza III Wielkiego", „Zapomniani artyści II Rzeczypospolitej", „Zagadka Iny Benity". „ AK-torzy kontra kolaboranci" (Nagroda Klio III stopnia w kategorii varsaviana) i „Upadły amant. Historia Igo Syma". Publikował na łamach magazynów „Focus Historia” i „Skarpa Warszawska” oraz na portalu historycznym Histmag.org.