Herodot, „ojciec historii” czy „ojciec kłamstw”?

W tym artykule:

1. Biografia Herodota
2. „Dzieje”. Sztandarowe dzieło Herodota
3. Dziedzictwo Herodota
4. Herodot w Egipcie

Herodot urodził się w 484 roku p.n.e. w Halikarnasie (obecne miasto Bodrum) w Azji Mniejszej. To dzisiejsza zachodnia Turcja. Zmarł około 420 r. p.n.e. w greckiej kolonii Thurium w Italii.

Biografia Herodota

Herodot urodził się w zamożnej rodzinie szlacheckiej w Halikarnasie. Spędził tam jednak niewiele czasu, bo sporo podróżował. W swojej młodości zaangażowany był w walki z miejscowym tyranem, Lygdamisem. Był on namiestnikiem znienawidzonych przez Greków Persów. Z tego powodu Herodot poszedł na wygnanie.

Początkowo Herodot zamieszkał na greckiej wyspie Samos. Następnie podróżował po Egipcie, Mezopotamii, koloniach greckich w Azji Mniejszej, Fenicji, wybrzeżu Morza Czarnego, Persji, być może Libii. Prawdopodobnie dotarł też wojowniczego ludu scytyjskiego w Azji. To tych rejonów dotyczy jego praca „Dzieje”. Obca jednak była mu północna Europa. Dużą część życia spędził w Atenach. Zmarł w czasie bratobójczej wojny peloponeskiej, w której zmagały się dwie potęgi: Ateny i Sparta.

„Dzieje”. Sztandarowe dzieło Herodota

„Dzieje” składają się z dziewięciu ksiąg napisanych w dialekcie jońskim. Praca obejmuje okres od połowy VI w. do 479 roku p.n.e. Kluczową część stanowi opis wojen grecko-perskich. Pierwsze cztery księgi opisują dzieje państwa perskiego. Pozostałych pięć skupia się na konflikcie zbrojnym. W „Dziejach” jest sporo dygresji etnograficznych i geograficznych. Podróżnik był zaciekawiony wieloma aspektami życia spotykanych ludów. Opisał ich sztukę, kulturę, obyczaje, wierzenia.

Dzieło powstawało podczas wojny Aten ze Spartą w latach 430-425 p.n.e., w której walczyli między sobą Hellenowie. Herodot opisywał w nim jednak zmagania z Persją. W 479 roku p.n.e. Grecy ostatecznie wypędzili Persów ze swoich terytoriów.

Jego dzieło było docenione już w starożytności. Na przykład ok. 445 roku p.n.e. otrzymał w Atenach nagrodę 10 talentów za publiczne odczytanie fragmentów swojej pracy.

Herodot nie dożył wydania całego dzieła. Stało się to dopiero w III wieku p.n.e. Wówczas też „Dzieje” podzielono na dziewięć ksiąg, każda nazwana imieniem innej muzy.

Dziedzictwo Herodota

Herodot uważany jest za pierwszego historyka, geografa, a nawet etnografa. Informacje pozyskiwał prosto od ludzi, których spotykał w czasie podróży. Współcześni naukowcy określają go mianem „ojca historii”, chociaż nie brakuje sceptyków nazywających go „ojcem kłamstw”. Dlaczego? Przykładowo druga księga „Dziejów” poświęcona jest Egiptowi. Dotarł zapewne aż do Asuanu w południowej części tego kraju. Wiele informacji jest zgodnych z rzeczywistością. Na przykład rozplanowanie starożytnego Babilonu wydaje się wiarygodne.

Niestety część z informacji zawartych w dziele historyka jest wyssanych z palca i należy traktować je z bardzo dużą ostrożnością. Czasami bardzo trudno odróżnić jedne od drugich. Dodatkowo Herodot opisywał niektóre wydarzenia w niewłaściwej kolejności. Nie jest też jasne, które z rzeczy, które podróżnik opisywał, widział na własne oczy, a ile przytaczał z zasłyszanych opowieści.

Styl koryncki: charakterystyczne cechy starożytnego porządku architektonicznego

Styl koryncki – najmłodszy spośród trzech głównych porządków architektonicznych starożytnej Grecji – był rozwinięciem stylu jońskiego. Mimo wielu wspólnych elementów rozróżnienie...

Herodot w Egipcie

Podróżnik był pod wielkim wrażeniem Egiptu. Napisał: „Będę teraz obszernie mówił o Egipcie, ponieważ posiada więcej osobliwości niż każdy inny kraj i w porównaniu ze wszystkimi krajami wykazuje dzieła większe, niźli się da to wyrazić”.

Skupił się na obszarze północnego Egiptu: Delty Nilu i piramid w rejonie Gizy i nekropolii memfickiej. Wartościowe są jego wywody na temat przyrody, zwyczajów, w tym mumifikacji. Mumifikacja opisana jest bez cenzury, bardzo dosłownie i dokładnie. „Naprzód zakrzywionym żelazem wyciągają przez dziurki od nosa mózg, przy czym jedną część tak właśnie wydobywują, a resztę przez wlanie rozczynników. Potem ostrym, kamiennym nożem etiopskim robią cięcie w pachwinie i wyjmują wszystkie wnętrzności” – czytamy w „Dziejach”.

Część z jego relacji nie jest zgodna z prawdą. Wynikać to może z tego, że informacje pozyskiwał zapewne od egipskich kapłanów niższego szczebla, którzy chcieli zaimponować podróżnikowi swoją rzekomą rozległą wiedzą. Herodot pisze między innymi o tym, w jaki sposób wznoszono piramidy egipskie.

W swojej relacji twierdzi, że Wielką Piramidę wykonało 100 tys. uciemiężonych Egipcjan. Cheops, faraon, który miał w niej być pochowany, aby wznieść grobowiec, miał pozamykać świątynie i zagonić nawet własną córkę do lupanaru, by zarobiła odpowiednią kwotę „srebrników”. Te opowieści nie są zgodne z prawdą. Naukowcy udowodnili, że piramidy wznosili dobrze wykarmieni robotnicy i było ich kilkukrotnie mniej. Poza tym Egipt był wówczas zasobny. Cheops kazał nawet otworzyć nowe świątynie.

Historyk miał swoich naśladowców. Jego śladami w Egipcie (chociaż częściowo) udali się później Strabon i Diodor Sycylijski. Natomiast historię Persji napisał później Ktezjasz, lekarz pracujących na dworze perskim pod koniec V i na początku IV wieku p.n.e. Powoływano się na nie później i stało się to standardem. Zdaniem naukowców dzieło Ktezjasza było jednak mniej wiarygodne niż to napisane przez Herodota.

Źródła:

• Bienkowski P., Millard A., The British Museum dictionary of the Ancient Near East, London 2000
• Herodot, Dzieje, Wrocław–Warszawa–Kraków 2008; o losach Herodota pisze we wstępie Romuald Turasiewicz
• Rachet G., Słownik cywilizacji egipskiej, Katowice 1996
• Shaw I., Nicholson P., The British Museum dictionary of Ancient Egypt, London 1995

Nasz ekspert

Szymon Zdziebłowski

Dziennikarz naukowy, z wykształcenia archeolog śródziemnomorski. Przez wiele lat był związany z Serwisem Nauka w Polsce PAP. Opublikował m.in. dwa przewodniki turystyczne po Egipcie, a ostatnio – popularnonaukową książkę „Wielka Piramida. Tajemnice cudu starożytności” o największej egipskiej piramidzie.