Elżbieta Łokietkówna była jedną z najbardziej wpływowych kobiet swoich czasów. Samodzielnie rządziła Polską

W tym artykule:

1. Kim była Elżbieta Łokietkówna?
2. Kiedy urodziła się Elżbieta Łokietkówna
3. Ślub z węgierskim królem
4. Elżbieta Łokietkówna jako królowa Węgier
5. Zamach na króla
6. Starania o tron Neapolu
7. Węgierski król na polskim tronie
8. Elżbieta Łokietkówna jako królowa Polski
9. Śmierć Elżbiety Łokietkówny

Trudno oprzeć się wrażeniu, że Elżbieta Łokietkówna jest postacią niedocenioną przez historię. Niesłusznie, bo o ile wiele córek średniowiecznych królów rzeczywiście pełniło funkcję jedynie kart przetargowych – narzędzi w politycznych rozgrywkach – to córka Władysława Łokietka odegrała znacznie ważniejszą rolę na arenie dziejowej. Na Węgrzech każdy musiał liczyć się z jej słowem tak samo, jak ze słowem króla (a być może nawet bardziej). Jej wpływy sięgały daleko poza dwór męża.

Kim była Elżbieta Łokietkówna?

Elżbieta Łokietkówna była drugą córką Władysława Łokietka i Jadwigi, córki kaliskiego księcia Bolesława Pobożnego. Od 1320 do 1342 roku współrządziła Węgrami jako żona Karola Roberta. Urodziła pięciu synów, Karola Andegaweńskiego, Władysława Andegaweńskiego, Ludwika Węgierskiego, Andrzeja Andegaweńskiego i Stefana Andegaweńskiego, z których trzech zasiadło na tronach. Jako regentka Ludwika Węgierskiego, samodzielnie sprawowała rządy w Polsce i tytułowała się królową.

Kiedy urodziła się Elżbieta Łokietkówna

Na temat wczesnych lat życia piastowskiej królewny wiadomo niewiele. W źródłach historycznych pojawiają się tylko skąpe wzmianki. To jednoznacznie dowodzi, że Władysław łokietek nie spodziewał się, iż jego córka dokona wielkich czynów. Średniowiecznym zwyczajem miała być niczym innym, jak tylko „narzędziem do zawierania politycznych układów”.

Historycy nie są pewni, kiedy Łokietkówna przyszła na świat. Prawdopodobnie urodziła się między 1298 a 1306 rokiem. Najbardziej prawdopodobny wydaje się rok 1305, kiedy Władysław Łokietek powrócił do Polski.

Nie ma też pewności co do miejsca narodzin piastowskiej królewny. Wielu historyków wskazuje na Radziejów, gdzie Jadwiga ukrywała się po tym, jak Łokietek został wygnany z Polski. Najprawdopodobniej wychowywała się przy matce i zakonnic z klasztoru klarysek.

Ślub z węgierskim królem

Od 1320 roku w źródłach pojawia się znacznie więcej informacji o Elżbiecie. Nic dziwnego, bo to właśnie wtedy odbył się jej ślub z węgierskim monarchą.

Karol Robert, dysponujący dużymi koneksjami w papieskiej kurii, poparł Władysława Łokietka w jego staraniach o koronę. W zamian za to książę (a niebawem król) zaproponował mu rękę jednej ze swoich córek. Władca z dynastii Andegawenów był dwukrotnym wdowcem i nie miał legalnego męskiego potomka. Jego jedyny syn, Koloman, był dzieckiem ze związku pozamałżeńskiego. Sukcesja tronu była zagrożona, a małżeństwo z Łokietkówną dawało dużą szansę na przedłużenie linii dynastycznej. W końcu jej matka urodziła sześcioro dzieci.

Wyjazd na Węgry

Pod koniec czerwca 1320 roku królewska para wyprawiła swoją piętnastoletnią córkę do węgierskiej stolicy. Już w Nowym Sączu na orszak Elżbiety oczekiwali węgierscy panowie, a przyszły mąż spotkał się z nią 1 lipca w Bardiowie.

6 lipca 1320 roku Elżbieta Łokietkówna poślubiła Karola Roberta. Została koronowana na węgierską królową, co znacząco umocniło polsko-węgierskie przymierze, wymierzone przeciwko Luksemburczykom i Krzyżakom.

Elżbieta Łokietkówna jako królowa Węgier

Zgodnie z węgierską tradycją królowa była drugą najważniejszą osobą w królestwie, mającą realny wpływ na politykę. W świetle prawa, władczyni była zwierzchnikiem każdego barona, urzędnika i zarządcy ziem, jednak zapis ten pozostawał martwy. Węgierskie królowe (zresztą nie tylko węgierskie) miały przede wszystkim rodzić królewskich potomków. To była ich najważniejsza rola. Do czasu, aż korona spoczęła na skroniach Łokietkówny.

Elżbieta była charyzmatyczna i inteligentna. Nie zadowoliła się rolą matki przyszłych królów. Na należących do niej ziemiach dzierżyła władzę sądowniczą i potrafiła korzystać z tego przywileju. Prowadziła też swoją kancelarię, by móc realnie wpływać na politykę państwa.

Potrafiła wypracować sobie wpływy. W XIV wieku była jedną z najbogatszych (a być może nawet najbogatszą) kobiet w Europie. Krewni z rodu Piastów ustawiali się do niej w długiej kolejce, żeby prosić ją o wstawiennictwo i w ten sposób zyskać coś dla siebie. Królowa nie odmawiała pomocy, zwłaszcza gdy dzięki temu mogła powiększyć sieć swoich wpływów.

Wpływ na politykę

Wielu Piastów korzystało z jej protekcji. Władysławowi Opolczykowi Łokietkówna pomogła w zaaranżowaniu małżeństwa z Elżbietą, córką hospodara wołoskiego. Za sprawą węgierskiej królowej doszło do zaślubin córki księcia gniewkowskiego z banem Bośni. Z tego związku narodziła się córka, która w przyszłości została żoną Ludwika Węgierskiego, syna królewskiej pary.

Protegowani królowej odnosili duże korzyści z jej wstawiennictwa, ale nie było tak, że Łokietkówna robiła wszystko bezinteresownie. Dzięki aranżowaniu polsko-węgierskich małżeństw znacząco powiększała swoje wpływy w obu państwach.

Wielu średniowiecznych władców nie chciało dopuścić, by królowa zyskiwała wpływy na dworze, ale nie Karol Robert. Monarcha pozwolił małżonce pomagać sobie w sprawowaniu władzy, co dodatkowo ośmieliło Elżbietę. Prawdopodobnie wydała wiele „edyktów” bez żadnej konsultacji z królem. W swoich rozporządzeniach brała w obronę słabszych, nakazując urzędnikom zwrot bezprawnie zagarniętych majątków, zwalniała wiernych sobie dworzan z danin, ale także nakładała podatki.

Zamach na króla

W 1330 roku na węgierski dwór wyprawił się z misją dyplomatyczną młodszy brat Elżbiety – 20-letni Kazimierz, który później zapracował sobie na przydomek Wielki. W trakcie wizyty wpadła mu w oko jedna z dwórek królowej, Klara Zach. Elżbieta miała zaaranżować ich schadzkę. Kazimierz pod pozorem choroby nie opuszczał swojej komnaty, a królowa nakazała swojej poddanej zaopiekować się gościem. Kobieta podobno broniła się przed zalotami Kazimierza. To spotkanie miało zaowocować ciążą.

Atak szlachcica

Ojciec dwórki, Felicjan Zach, wpadł w szał, gdy dowiedział się o tym. Uznał, że to akt zemsty króla, któremu nie udzielił poparcia. Ruszył na zamek, wszedł do komnaty, w której stołowała się królewska rodzina, dobył miecza i zamachnął się na króla. Elżbieta zasłoniła męża i utraciła przy tym cztery palce u prawej dłoni. W tym momencie Felicjan otrzymał cios sztyletem w plecy od jednego z królewskich dworzan.

Konsekwencje

Należy podkreślić, że w tamtych czasach już samo dobycie broni w obecności władcy było karane śmiercią. Zemsta na rodzie Zachów musiała być na tyle okrutna, by stanowiła przykład dla innych.

Ciało Felicjana poćwiartowano, a jego członki rozesłano do wielu węgierskich miast. Z wyjątkiem głowy, która zawisła na bramie wyszehradzkiego zamku. Klarze obcięto nos, wargi i palce u obu dłoni. Okaleczoną kobietę obwieziono w żelaznej klatce po całym królestwie. Wszystkich męskich potomków rodu, aż do trzeciego pokolenia, skazano na ścięcie.

Starania o tron Neapolu

Elżbieta Łokietkówna utrzymywała dobre relacje z Kościołem. Niejednokrotnie załatwiała papieskie interesy na węgierskim dworze, więc zwierzchnik Kościoła spoglądał na nią łaskawym okiem. Był jej na tyle przychylny, że pomógł węgierskiej królowej w rozwiązaniu sprawy objęcia tronu w Neapolu przez jednego z jej synów.

Król Węgier miał teoretyczne prawo do neapolitańskiej korony. Karol Robert i Elżbieta ustalili, że po śmierci Karola Mądrego osadzą na tronie swojego syna Andrzeja. Neapolitański władca nie zamierzał jednak dostosowywać się do węgierskich planów. Przed śmiercią zarządził, że władzę po nim obejmie jego wnuczka. Elżbieta ruszyła w podróż do Włoch, a jako że papież miał u niej wiele długów wdzięczności, w 1344 roku wydał zgodę na objęcie tronu przez Andrzeja.

Węgierski król na polskim tronie

W tzw. międzyczasie zmarł Karol Robert. Elżbieta Łokietkówna owdowiała 16 lipca 1342 roku. Na króla został koronowany 16-letni Ludwik. W początkowym okresie jego rządów faktyczną władzę w kraju sprawowała jego matka. Nie dlatego, że chciała odsunąć syna od tronu. Po prostu młodemu królowi brakowało jeszcze doświadczenia, a rozległe Królestwo Węgier było wówczas trapione wieloma problemami. Ludwik musiał nabrać doświadczenia, tym bardziej że niebawem miał zasiąść na tronie jeszcze jednego kraju.

W przypadku bezpotomnej śmierci Kazimierza Wielkiego prawo do polskiej korony mieli zyskać synowie jego siostry. Elżbieta wyciągnęła wnioski z wydarzeń w Neapolu (jeszcze przed koronacją Andrzej został zabity przez tamtejszą opozycję) i zadbała o przychylność krakowskich możnych.

Elżbieta Łokietkówna jako królowa Polski

Ludwik stawał się coraz bardziej doświadczonym władcą. Nic więc dziwnego, że chciał wyjść z cienia matki. Priorytetem był dla niego tron Węgier, dlatego od razu po koronacji w Polsce przekazał władzę Elżbiecie jako swojej regentce. Dzięki temu posunięciu wyzwolił się spod jej wpływów.

Elżbieta nie była faktyczną królową Polski, ale tak właśnie się tytułowała. Wymieniła nieprzychylnych sobie urzędników na swoich ludzi i dość sprawnie rządziła krajem.

Nie była jednak władczynią idealną. W tym miejscu należy wskazać choćby na litewski najazd. Litwini złupili sporo polskich ziem, w tym Małopolskę. Elżbieta obiecała, że nadejdzie pomoc z Węgier, ale odwet nie przybył. Ludność była wściekła. Zamieszki wisiały w powietrzu i wystarczyła jedna iskra, by „wielka beczka prochu eksplodowała”.

Królowa Elżbieta Bośniaczka walczyła jak lwica o dobro swoich córek. Zamordowano ją na oczach jednej z nich

Przez wiele lat żyła w cieniu swojej wpływowej teściowej Elżbiety Łokietkówny, lecz po śmierci jej i męża stała się jedną z najbardziej wpływowych osób na Węgrzech. Elżbieta Bośni...

Bunt w Krakowie

7 grudnia 1376 roku, niedługo po litewskim najeździe, kilku Węgrów ograbiło wóz, który miał dowieźć siano dla krakowskiego marszałka. To była właśnie ta iskra, która wyzwoliła wielki gniew.

Przewoźnicy nie chcieli oddać transportu. Zaczęły się przepychanki, do których dołączyli kolejni Węgrzy i Polacy. Sytuację próbował załagodzić starosta krakowski, ale zginął raniony strzałą. Po tym wydarzeniu rozpoczął się prawdziwy pogrom. W ciągu jednej nocy zabito kilkudziesięciu Węgrów.

W tym samym miesiącu Elżbieta wróciła do ojczyzny swojego syna. Rządy w Polsce, w imieniu Ludwika, zaczął wówczas sprawować Władysław Opolczyk.

Śmierć Elżbiety Łokietkówny

W średniowieczu niewiele kobiet, nawet tych wysoko urodzonych, dożywało sędziwego wieku. Przykładem niech będą choćby dwie piastowskie królewny. Kunegunda Kazimierzówna zmarła w wieku ok. 29 lat, a jej siostra, Elżbieta Kazimierzówna, odeszła w trzeciej dekadzie życia.

Elżbieta Łokietkówna żyła 75 lat, czyli długo jak na średniowieczne standardy. Na tyle długo, że podejrzewano ją o wymyślenie eliksiru długowieczności. Takiego specyfiku oczywiście nie wymyśliła i w końcu musiał nadejść jej czas. Zmarła 29 grudnia 1380 roku w Budzie. Spoczęła w klasztorze klarysek.

Nasz ekspert

Artur Białek

Dziennikarz i redaktor. Wcześniej związany z redakcjami regionalnymi, technologicznymi i motoryzacyjnymi. W „National Geographic” pisze przede wszystkim o historii, kosmosie i przyrodzie, ale nie boi się żadnego tematu. Uwielbia podróżować, zwłaszcza rowerem na dystansach ultra. Zamiast wygodnego łóżka w hotelu, wybiera tarp i hamak. Prywatnie miłośnik literatury.