Elżbieta Habsburżanka była żoną ostatniego z Jagiellonów. Szczęście odebrała jej choroba mózgu

W tym artykule:

1. Elżbieta Habsburżanka – dzieciństwo
2. Ślub z Zygmuntem Augustem
3. Niechęć króla do żony
4. Choroba królowej
5. Austriaczka na polskim tronie
6. Śmierć Elżbiety Habsburżanki

Elżbieta Habsburżanka, znana również jako Elżbieta Austriaczka, urodziła się 9 lipca 1526 roku w Linzu. Była najstarszą córką Ferdynanda I Habsburga, przyszłego cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego, oraz Anny Jagiellonki, córki króla Czech i Węgier – Władysława II Jagiellończyka.

Elżbieta Habsburżanka – dzieciństwo

Jej dzieciństwo upłynęło w surowej i religijnie rygorystycznej atmosferze, typowej dla rodziny Habsburgów. Elżbieta, jak większość dziewcząt z wyższych sfer w tamtym czasie, otrzymała staranne wykształcenie. Jej edukacja skupiała się na nauce języków obcych, muzyce oraz zasadach panujących na dworach królewskich. Wielką wagę przykładano do religii. Właśnie wychowanie katolickie odegrało kluczową rolę w jej podejściu do życia i obowiązków.

Sama Elżbieta Habsburżanka była opisywana jako delikatna i piękna. Jej portrety ukazują ją jako młodą kobietę o łagodnej twarzy, jasnej cerze i włosach upiętych w modny sposób. Często była przedstawiana w eleganckich strojach z bogatymi zdobieniami, charakterystycznymi dla renesansowej arystokracji. Najsłynniejszy portret Elżbiety ukazuje ją w ciemnej sukni z wysokim kołnierzem, bogatym haftem i biżuterią, co podkreślało jej królewski status.

A o tym, że czeka ją korona królowej Polski wiedziała od najmłodszych lat. Do swojej przyszłej roli przygotowywała się od piątego roku życia. Wówczas, w 1531 roku, rozpoczęła naukę pod kierunkiem poety Kaspra Veliusa Ursinusa i historyka Hieronima Jerema.

Ślub z Zygmuntem Augustem

O połączenie rodzin Habsburgów i Jagiellonów zabiegał arcyksiążę Ferdynand I Habsburg. Pierwsze listy dyplomatyczne w tej sprawie wymieniono niespełna rok po narodzinach Elżbiety. Ale połączenie węzłem małżeńskim Elżbiety i Zygmunta Augusta nie było takie proste.

Przede wszystkim byli oni bliskimi krewnymi. Zygmunt Stary – ojciec Augusta i Władysław II Jagiellończyk – dziadek Elżbiety, byli braćmi. Konieczna była specjalna dyspensa papieska, którą przyznał papież Klemens VII. Dla Zygmunta Augusta było to drugie małżeństwo, po wcześniejszym, unieważnionym związku z Elżbietą z dynastii Hohenzollernów.

Elżbieta Habsburżanka wyruszyła z Wiednia do Krakowa w marcu 1543 roku. W podróży towarzyszyła jej liczna świta. Wiozła też ze sobą cenne dary. Sama podróż była wyczerpująca, a Elżbieta, która już wówczas miała problemy zdrowotne, była osłabiona. Przybyła do Krakowa 4 maja 1543 roku, dzień przed ślubem.

Naprzeciw zmierzającej do Grodu Kraka Elżbiecie Habsburżance wyszedł Zygmunt August. Towarzyszyli mu m.in. książę pruski Albrecht Hohenzollern, kasztelan krakowski Jan Tarnowski oraz kasztelan poznański Andrzej Górka. Po uroczystym przywitaniu orszak udał się w kierunku Krakowa, gdzie czekał na nich Zygmunt I Stary wraz z żoną – Boną Sforzą.

Ślub Elżbiety Habsburżanki i Zygmunta Augusta odbył się 6 maja 1543 roku w katedrze wawelskiej. Tego samego dnia arcyksiężniczka została koronowana na królową Polski. Uroczystości trwały dwa tygodnie i obejmowały liczne bankiety oraz bale.

Niechęć króla do żony

Tak hucznie rozpoczęte małżeństwo Zygmunta Augusta z Elżbietą Habsburżanką okazało się wyjątkowo nieszczęśliwe. Król szybko zaczął unikać młodej żony. Nie jadał z nią posiłków i zachowywał się chłodno. Co było o tyle ciekawe, że ostatni z Jagiellonów lubował się w towarzystwie kobiet i miał liczne kochanki.

Królowa Bona również nie polubiła arcyksiężniczki i dawała jej odczuć swoje niezadowolenie. Przykładem była znana kłótnia o ser parmeński. Legenda głosi, że gdy Elżbieta zapragnęła spróbować tego specjału, Bona natychmiast zakazała wydawania jakichkolwiek potraw bez jej zgody.

Niechęć Bony wiązała się jednak nie z samą Elżbietą, lecz faktem, że jej syn poślubił Habsburżankę. Sforza sprzeciwiała się rosnącej pozycji Habsburgów i wolała widzieć u boku syna księżniczkę francuską. Jednak o ślubie dziedzica postanowił Zygmunt Stary. A choć zwykle ulegał żonie, to w tej sytuacji postawił na swoim. To również Zygmunt Stary był jedynym członkiem rodziny panującej, który wspierał i pocieszał młodą żonę.

Choroba królowej

Wydaje się, że niechęć Zygmunta Augusta do młodej żony mogła mieć związek z pewną chorobą. Elżbieta od dzieciństwa zmagała się z poważnymi problemami zdrowotnymi, szczególnie z epilepsją, która była wówczas nieuleczalną chorobą. Jej stan zdrowia miał ogromny wpływ na jej życie, ograniczając możliwości społecznych kontaktów oraz podkopując jej pozycję na dworze.

W starożytności epilepsję nazywano „świętą chorobą”. Wynikało to z przekonania, że osoby na nią cierpiące mogą być nawiedzone przez bóstwa lub duchy. W średniowieczu, a także później, chorobę tę często kojarzono z opętaniem przez demony. Wierzono, że ataki padaczkowe są wynikiem działania sił nieczystych lub kary za grzechy. Osoby cierpiące na tę chorobę często były marginalizowane lub traktowane z lękiem. Ponieważ nie rozumiano, co wywołuje napady, społeczeństwo reagowało na nie strachem i uprzedzeniami.

W XVI wieku choroba ta nadal była słabo rozumiana i miała wynikać z nadmiaru czarnej żółci (melancholia). Leczenie epilepsji w XVI wieku było prymitywne. Opierało się głównie na zabiegach mających na celu wyrównanie „humorów” lub odstraszenie złych duchów. Stosowano metody takie jak upuszczanie krwi, przystawianie pijawek, a także różnorodne zioła i mikstury, które miały złagodzić objawy. W niektórych przypadkach odwoływano się do modlitw, egzorcyzmów i amuletów, mających chronić przed złymi duchami.

Choroba królowej zaostrzała się. A im częściej miała ataki padaczki, tym niechętniej patrzył na żonę Zygmunt August. Szczególnie, że małżeńskie więzi nie były dla niego przeszkodą w nawiązaniu romansu z Barbarą Radziwiłłówną.

Austriaczka na polskim tronie

Co wychowana na arcyksiążęcym dworze Elżbieta myślała o Polsce, dworze Jagiellonów i mężu? Większość zachowanych informacji pochodzi z korespondencji i raportów osób trzecich, takich jak członkowie dworu, dyplomaci czy rodzina Habsburgów. Z tych źródeł wiemy, że Elżbieta była nieszczęśliwa w małżeństwie, głównie z powodu chłodnego stosunku męża. Zygmunt II August nigdy nie darzył jej miłością i otwarcie faworyzował Barbarę Radziwiłłównę, co musiało być dla Elżbiety upokarzające.

Zachowały się też raporty dworzan i wysłanników, które sugerują, że Elżbieta czuła się obco na polskim dworze. Problemy zdrowotne, brak dzieci oraz trudności językowe sprawiały, że miała ograniczone kontakty towarzyskie i czuła się izolowana. Jej choroba pogłębiała poczucie wyobcowania i słabości, co odbijało się na jej postrzeganiu męża oraz jego rodziny.

Korespondencja rodziny Habsburgów, w tym jej ojca Ferdynanda I, pokazuje, że byli oni świadomi nieszczęścia Elżbiety. Choć oficjalne listy są zdystansowane, sugerują troskę o jej stan zdrowia oraz sytuację na polskim dworze. Mimo że brak jednoznacznych dokumentów od samej Elżbiety, wspomniane źródła pozwalają nam zrozumieć, że jej życie w Polsce nie było szczęśliwe, a jej relacje z mężem i jego rodziną były dalekie od idealnych.

Śmierć Elżbiety Habsburżanki

Pod koniec 1544 roku Elżbieta Habsburżanka wyjechała z Zygmuntem Augustem na Litwę, osiedlając się w Wilnie. Przez krótki czas, być może w wyniku szantażu Fryderyka, że nie wyda posagu córki, jeśli Zygmunt August nie będzie przychylny żonie, małżonkowie byli ze sobą bliżej. Jednak nie trwało to długo, zarówno ze względu na romans Augusta z Radziwiłłówną, jak i pogarszający się stan zdrowia królowej.

Elżbieta zmarła 15 czerwca 1545 roku, po doznaniu kilkunastu ataków epileptycznych w ciągu jednej doby. Miała wówczas zaledwie dziewiętnaście lat. Została pochowana w bazylice archikatedralnej św. Stanisława i św. Władysława w Wilnie. Niedługo po jej śmierci, Zygmunt August ożenił się z Barbarą Radziwiłłówną, która zajęła jej miejsce u boku króla.

Nasz ekspert

Ewelina Zambrzycka-Kościelnicka

Dziennikarka i redaktorka zajmująca się tematyką popularnonaukową. Związana z magazynami portali Gazeta.pl oraz Wp.pl. Współautorka książek „Człowiek istota kosmiczna”, „Kosmiczne wyzwania” i „Odważ się robić wielkie rzeczy”.