Podzielone dziedzictwo Mahometa. Islam jest pełen nurtów i dyskusji

Islam jest religią monoteistyczną powstałą w początkach VII w. jako logiczne rozwinięcie dwóch poprzednich monoteizmów. Chrześcijaństwo wyrasta z judaizmu, islam zaś – i z judaizmu, i z chrześcijaństwa. Przedmiotem jego czci jest ten sam Bóg. Podstawowe dogmaty islamu są takie same jak w dwóch poprzedzających go religiach. Podobne są rytuały, choć sposób ich odprawiania – odmienny.

Inne jest też rozumienie Boga. Podkreśla się jego jedyność i odrzuca elementy, które mogłyby to jedynobóstwo zaciemniać, jak np. tajemnicę Trójcy Świętej, uznawaną za przejaw politeizmu. Bóg w islamie jest abstrakcyjny, niepoznawalny, z nikim i niczym nieporównywalny. Dla muzułmanów herezją jest twierdzenie, że jesteśmy podobni do Boga, że Bóg nas stworzył na swoje podobieństwo. Dlatego też islam jest przeciwny obrazom. Nie uznaje się obrazów przedstawiających Boga, ale też innych ludzi. Malując osobę, człowiek wbija się w pychę: chciałby naśladować Boga w dziele stworzenia, a jest to niemożliwe.

W Koranie Bóg objawił prorokowi Mahometowi podstawowe dogmaty i zasady wiary muzułmańskiej. Uczeni zaś stworzyli system prawa (zwanego szari’at, czyli ścieżką do wodopoju), w którym ustalono pięć dogmatów i pięć rytuałów islamu. Koran ustanawia też rytualne zakazy, które z jednej strony pokazują człowiekowi jego podporządkowane Bogu miejsce na ziemi, a z drugiej temperują prawa plemienne. Prawnicy zajęli się koranicznym rozumieniem przestępstwa oraz zakazami o charakterze społecznym. Nie ingerowali w prawo plemienne, a więc kwestie np. morderstwa nie wchodziły w zakres jurysdykcji islamu, bowiem ta kwestia od dawna była regulowana. Prawo muzułmańskie zajmowało się sprawami pomijanymi przez obyczaj plemienny albo takimi, które wymagały modyfikacji w kontekście nowej religii i kultury. Stąd szczególnie surowe jest podejście islamu do kradzieży i rozboju, które w prawie plemiennym były akceptowane jako sposób działania. za przestępstwo uznano cudzołóstwo (ale i kłamliwe oskarżenie o cudzołóstwo). Zakazana została lichwa, picie alkoholu, hazard, odtwarzanie postaci ludzkich i zwierzęcych w sztuce.

Są to przepisy wspólne dla wszystkich wyznawców Allaha, ale już szczegółowa ich interpretacja i stosowanie w życiu są różne.

Polityczne podziały doprowadziły bowiem do powstania w islamie dwóch wielkich ugrupowań: sunnizmu i szyizmu. z kolei różne wizje teologiczne dzielą muzułmanów na ortodoksów i na sufich.

Sunnici stanowią 90 proc. muzułmanów. Reprezentują tych, którzy pogodzili się z rozwojem historycznym islamu. Uznali oni, że dziedzictwo po proroku Mahomecie (570–632) przejęli kalifowie, którzy panowali do 1258 r., i że potem władza znalazła się w rękach wielu różnych dynastii, a ostatecznie państw. z powodu konformizmu nazywano ich „ludźmi tradycji i większości” (ahl as-sunna wa-al-dżama’a), w skrócie sunnitami.

Cechą islamu sunnickiego był jego ścisły związek z państwem. Struktury państwowe wynikały logicznie z zasad islamu. Islam tworzył administrację, system prawa, określał rozwój nauki i sztuki. Nic w życiu społecznym nie pozostawało poza jego obrębem. w rezultacie islam nie potrzebował instytucji kościelnych, ponieważ to państwo zajmowało się zarówno sprawami, które można rozumieć jako świeckie, jak i tymi związanymi z wiarą. Prawo – szariat – obejmuje wszystkie dziedziny życia: reguluje obowiązki religijne, życie rodzinne i społeczne, etykę i handel. Do dziś w większości krajów sunnickich tak szeroko rozumiane prawo jest administrowane przez państwo: nie ma bowiem kościoła, nie ma kleru. owszem, istnieją uczeni zajmujący się prawem, teologią, ale są oni takimi samymi specjalistami jak biolodzy czy fizycy.

Świat Szyitów rządzi się innymi regułami. Szyici odrzucają władzę, jaka się ukształtowała w islamie, uznając ją za uzurpowaną. Kalifowie przejęli ją niezgodnie z życzeniem Boga i proroka. Bóg bowiem na zwierzchnika islamu wyznaczył proroka Mahometa i jego następców – imamów. Imamami są potomkowie proroka pochodzący od jego córki Fatimy i brata stryjecznego alego.

Szyici uznają imamów za prawowitych władców, mimo że w rzeczywistości nie mieli oni żadnej realnej władzy nad szyitami prócz duchowej. Zresztą, owych imamów szyickich było tylko 12. Ostatni zniknął w 873 r. i ma wrócić w nieokreślonej przyszłości. Odtąd szyici pozostają bez imama. A dokładniej mówiąc, czekają na powrót ostatniego z nich. Z czasem jego postać nabrała cech mesjanistycznych, stał się on mahdim, a więc zbawicielem prowadzonym przez Boga, który po wiekach tyranii wreszcie zaprowadzi na ziemi rządy sprawiedliwości. Niestety, nie wiadomo, kiedy to nastąpi.

Brak imama, a więc przywództwa zarówno religijnego, duchowego, jak i politycznego, został zrekompensowany przez powstanie klasy ludzi uczonych. Swoją wiedzą mają oni wynagrodzić wiernym ów brak i pomagać w życiu tak, by mogli liczyć na zbawienie. Ci uczeni są znawcami dziejów szyizmu, jego interpretatorami, biegłymi także w dogmatyce muzułmańskiej, Koranie, tradycji proroka Mahometa oraz prawie opartym na Koranie i owych tradycjach. w ten sposób zastępują nieobecnego mahdiego i pełnią jego funkcje.

Ci uczeni czasami opacznie nazywani bywają duchowieństwem, ale od duchowieństwa znacznie się różnią. Nie mają stanu duchownego uświęconego sakramentem, nie tworzą kościoła, z reguły są niezależni i podlegają sobie samym lub swoim wiernym. To wierni decydują, czy ich akceptować, czy nie. Nad wiernymi mają jednak przewagę, tę mianowicie, że znają teksty religijne i prawne. Jako przewodnicy wiernych stali się w społeczeństwie szyickim niezbędni. Kiedy w XVI w. powstało pierwsze szyickie państwo – Iran Safawidów – szyiccy uczeni starali się mieć jak największy wpływ na władzę. Jednakże władzę udało się im zdobyć dopiero w 1979 r., kiedy to specjalista od szyickiej teorii politycznej Chomeini został duchowym przywódcą Irańczyków i stworzył Muzułmańską Republikę Iranu.

W nowej sytuacji uczeni stali się klasą rządzącą. wszakże nie jako delegaci jakiejś instytucji kościelnej, ale zhierarchizowana grupa, w której decydujące znaczenie miała wiedza i autorytet naukowy. Państwem rządzą więc uczeni, którzy pełnią funkcję zastępców na ziemi nieobecnego mahdiego, a dla ludzi są wzorcem doskonałości, kimś, kogo należy naśladować (nazywa się to po arabsku mardża’ijja, a po persku maradża’ije).

Iran zatem jest jedynym państwem w dzisiejszym świecie islamu, o którym można powiedzieć, że jest teokratyczne. Boskie prawo nie tylko organizuje życie polityczne i społeczne, ale też ludzie tworzący to prawo sprawują władzę.

Szyizm dziś jest kojarzony z Iranem i Irakiem, tam bowiem żyją szyici imamiccy stanowiący większość. ale obok nich są jeszcze inne ważne ugrupowania szyickie. Mają one inne podejście do dziedzictwa po proroku: nie uznają 12 imamów, lecz wierzą, że imamat przekazywany jest z ojca na syna do dnia dzisiejszego. Są to zajdyci w Jemenie, którzy rządzili tam do 1962 r. Inną grupą są ismailici rozproszeni po całym świecie. Część z nich podlega aga Khanowi IV, który jest 49. potomkiem proroka Mahometa.

Sufizm, czyli muzułmański mistycyzm, narodził się niemal na samym początku islamu jako ruch alternatywny wobec rygorystycznego systemu teologicznego. Ludzie religijni nie mogli się pogodzić z tym, że aż do Sądu ostatecznego nie będą mieli kontaktu z Bogiem. Chcieli go bliżej poznać. To pragnienie wykorzystali początkowo asceci, którzy głosili, że służymy Bogu, kiedy ograniczamy swe namiętności doczesne: mało jemy, mało mówimy i mało śpimy. Później asceci do oddawania czci Bogu włączyli medytację i stali się mistykami. a że ubierali się w wełniane stroje (suf), nazywano ich sufimi.

Sufi dążyli do poznania Boga różnymi drogami. Przede wszystkim kontemplacją i skupieniem, a to ułatwiały różne techniki, od modlitwy po taniec i picie wina. Szczególnie ważne w praktykach mistycznych było doskonalenie samego siebie. Po to, by móc spotkać się z Bogiem, trzeba było być człowiekiem doskonałym. wzorcem był prorok Mahomet. Sufi wprowadzili rozróżnienie między dwiema odmianami dżihadu: małym, polegającym na szerzeniu islamu, i wielkim, który jest doskonaleniem własnej osobowości.

Muzułmańscy teologowie uważali, że sufickie rytuały są odejściem od zasad islamu, a chęć poznania Boga jest niezgodna z obowiązującą w islamie rygorystyczną koncepcją niewyobrażalnego Boga. Dlatego zwalczali sufizm.

Jednakże sufizm cieszył się wielką popularnością wśród szerokich rzesz muzułmanów: przemawiał do ich wyobraźni. Był to rzeczywiście prawdziwy islam ludowy, w którym szczególnym szacunkiem darzono mistycznych mistrzów, budowano im mauzolea, uroczyście obchodzono rocznice ich śmierci, a przede wszystkim uprawiano liczne rytuały zmierzające do wejścia w kontakt z Bogiem i poznania go.

Aby móc spokojnie uprawiać swoje praktyki, od XI w. sufi zaczęli się izolować: budowali klasztory i organizowali się w bractwa, w których doskonalili się w wiedzy i praktyce mistycznej. zwykle odbywało się to pod okiem mistrza-nauczyciela, któremu adept bezwzględnie się podporządkowywał. Takie bractwa zaczęto nazywać tarikami, czyli drogami do poznania Boga. Każda ze szkół odwoływała się do postaci swojego często legendarnego założyciela.

Najważniejsze bractwa sufickie obejmują swoim zasięgiem cały świat islamu. Sufich spotkamy w indyjskich wioskach, afrykańskim buszu i górach atlasu. Postać fakira i derwisza na trwałe weszła do kultury światowej.

Sufizm okazał się bardzo państwowotwórczy. w imperium osmańskim bektaszijja od początku, a więc od XIV w., stanowiła podporę armii. w XVI w. powstało szyickie państwo irańskie dzięki bractwu sufickich Safawidów. w XIX w. walka Muhammada ahmada zwanego sudańskim mahdim, doprowadziła do wyzwolenia się Sudańczyków spod władzy Brytyjczyków i utworzenia niezależnego państwa. Libia powstała dzięki walce antykolonialnej prowadzonej przez bractwo sanusytów, zaś muridzi w afryce zachodniej dzięki etyce pracy utworzyli Senegal. Sufickie bractwa Azji Środkowej były filarem walki ideologicznej z władzą radziecką, a dziś wśród ludów Kaukazu bractwo nakszbandijja odgrywa istotną rolę w walce z Rosją.

Sufizm jest jedną z największych sił alternatywnych w świecie islamu. opiera się jednak na duchowości człowieka, a ta w epoce realizmu i realpolitik jest mało ceniona.