Cesarzowa Irena to pierwsza samodzielna władczyni Cesarstwa Rzymskiego. Dlaczego nie utrzymała władzy?

W tym artykule:

1. Irena z Aten – żona następcy tronu
2. Irena – cesarzowa regentka
3. Przejęcie samodzielnych rządów
4. Cesarzowa Irena – pierwsza kobieta na tronie Bizancjum
5. Upadek rządów Ireny i wygnanie

Cesarstwo Bizantyńskie było kontynuatorem Imperium Romanum. W VIII w. przeżywało kryzys ze względu na rosnące w siłę Państwo Arabskie. Towarzyszył też temu spór dogmatyczny wśród chrześcijan. Pojawił się tzw. ikonoklazm, czyli obrazoburstwo. Był to ruch sprzeciwiający się kultowi obrazów i wizerunków.

W tych niespokojnych czasach przyszło żyć Irenie, dziewczynie z bogatej ateńskiej rodziny. Została wybrana na żonę syna cesarza. Nikt nie przypuszczał wtedy, że przewróci ona Europę do góry nogami.

Irena z Aten – żona następcy tronu

Przyszła cesarzowa Irena przyszła na świat w znanej ateńskiej rodzinie, która nie była jednak jakoś wyjątkowo znacząca w kraju. Cesarz Konstantyn V wiedział, że rodzina Ireny wyznaje ikonoklazm. Prawdopodobnie to był jeden z powodów wyboru jej na żonę swojego syna.

W wieku 14–15 lat młoda kobieta przybyła w przepychu do Konstantynopola, witana przez lud i dwór. Przygotowania do ślubu z 19-letnim Leonem IV trwały ponad rok. Do zawarcia małżeństwa doszło w 769 r. Dwa lata później urodził się ich jedyny syn, Konstantyn Porfirogeneta (urodzony w Porfirowej Komnacie).

Po śmierci Konstantyna V Irena została cesarzową u boku męża. W tamtym okresie zainicjowała ona małżeństwo swej krewnej z władcą Bułgarów, który jednak nie sprawował już rzeczywistej władzy. Możliwe, że cesarzowa potajemnie wyznawała kult ikon. Jej mąż, choć był bardziej umiarkowanym obrazoburcą od swojego ojca, mógł sprzeczać się o to z żoną.

Trudno powiedzieć jakie były relacje między małżonkami. Jeden kronikarz pisze, że się świetnie dogadywali, drugi, że wręcz przeciwnie. W każdym razie Irena po urodzeniu syna już nigdy nie zaszła w ciążę. Inną kwestią jest to, że w tamtym czasie przestano prześladować wyznawców ikon. Wpływ Ireny na politykę, jaką prowadził Leon IV, był mocno widoczny.

Irena – cesarzowa regentka

W 780 r. 30 letni Leon IV zmarł nagle. Wiadomo, że cierpiał na anemię. Pozycja Ireny zmieniła się z powodu niepełnoletności jej syna. Bracia zmarłego cesarza chcieli przejąć władzę. Wcześniej już raz próbowali, ale zostali wtedy wygnani. Irenie udało się skutecznie zażegnać kryzys. Ponownie wygnała i zdegradowała cesarskich braci.

Przez 10 kolejnych lat Irena sprawowała tymczasową władzę, którą de facto współdzieliła z patriarchą Pawłem. Wychowywała też syna na przyszłego władcę. Prawdopodobnie nie podobała jej się wizja utraty wpływów.

W zachodniej Europie rosło w siłę Państwo Karolingów, z którym Irena chciała utrzymać pokojowe stosunki. Udało jej się nawet wysłać poselstwo do Karola Wielkiego z propozycją, aby ożenić jego córkę z jej synem. Po latach Irena jednak zerwała umowę.

Cesarzowa już wtedy usuwała z dworu każdą osobę, która z jakiegoś powodu popadła w jej niełaskę. W tamtym okresie zaczęła otwarcie wspierać kult ikon. W 786 r. wrogie Irenie stronnictwo udaremniło oficjalny powrót ikon podczas soboru w Konstantynopolu. Niemniej jednak zabiegi cesarzowej zaowocowały zwołaniem kolejnego soboru w Nicei w 787 r. Wtedy oficjalnie postanowiono powrócić do kultu ikon.

Młody Konstantyn został ostatecznie ożeniony z księżniczką Marią z Amnii. Nie podobały mu się stanowcze decyzje matki. Był zadowolony z zaręczyn z córką Karola Wielkiego. Sama Irena zmieniła swoje zamiary względem Karolingów. Próbowała pojednać się z ich przeciwnikami, Longobardami.

Przejęcie samodzielnych rządów

Podobno na złe relacje matki i syna wpływać miało różne otoczenie. Do Konstantyna zwracali się nieprzychylni matce malkontenci, natomiast sama Irena usuwała zagrażających jej dworzan. W 790 r. doszło jednak do spisku, wskutek którego cesarzowa matka utraciła władzę. Konstantyn VI został jedynym władcą.

Napięcia między matką i synem sięgnęły wtedy apogeum. Cesarz kazał wychłostać i wygnać Stauracjusza, najbliższego eunucha Ireny. Podobny los spotkał kolejnych bliskich Irenie eunuchów. Zrozpaczona kobieta zemściła się, aresztując wszystkich ludzi z otoczenia syna.

Rządy Konstantyna VI spotkały się jednak z dużym rozczarowaniem. Irena i sami współpracownicy cesarza naciskali, aby przywrócił swoją matkę do łask i współrządzenia. W 792 r. przyznano jej prawa do rządzenia.

Niezadowolenie z rządów cesarza stale rosło. Pogłębił to jego konflikt z własną żoną i ponowne małżeństwo z dwórką Ireny, Teodete. W 796 r., podczas podróży z matką cesarz usłyszał, że żona rodzi mu syna i szybko powrócił do stolicy. Pozostawiony przez cesarza dwór stał się teraz obiektem wpływów cesarzowej, która namawiała stronników syna do swoich racji.

W kolejnym roku stronnictwo cesarza było na tyle małe i słabe, że sam cesarz przewidział spisek. Ratował się ucieczką z miasta. Został jednak schwytany. Irena chciała raz na zawsze usankcjonować swoją władzę bez problematycznego syna. Został on przyprowadzony do Porfirowej Komnaty, w której się urodził i brutalnie oślepiony. Nigdy wcześniej nie doszło do takiego incydentu, by cesarz został tak potraktowany z rozkazu kobiety.

Cesarzowa Irena – pierwsza kobieta na tronie Bizancjum

Konstantyn nie był zdolny w takim stanie ubiegać się o rządy. Irena w 797 r. przyjęła tytuł basileusa i stała się tym samym pierwszą kobietą na cesarskim tronie. Cesarzowa chciała tym samym ustabilizować sytuację w państwie. Wysłała poselstwa do Arabów i Franków z wiadomością o zmianie władzy i chęci zawarcia pokoju.

Od chłopa do cesarza. Kim był Justynian Wielki

Justynian Wielki to jeden z najwybitniejszych władców w historii. Był wielkim reformatorem, strategiem i budowniczym. Za jego czasów Bizancjum przeżywało złoty okres swojego rozwoju. Jak to ...

W stolicy obniżono podatki dla mieszkańców. Irena chciała w ten sposób pozyskać sobie ludność Bizancjum. W chrześcijańskiej Europie natomiast wstąpienie kobiety na tron Rzymu spotkało się z wielkim zdziwieniem i rozczarowaniem. Irena ponownie zabiegała wówczas o dobre relacje z Karolem Wielkim, proponując nawet możliwość zawarcia małżeństwa z nim.

Zachodni biskupi nie uznawali kobiety jako władcy Cesarstwa Rzymskiego. Papież Leon III niespodziewanie ukoronował w 800 r. Karola Wielkiego na cesarza rzymskiego. Zrobił to, ponieważ uważał, że tron jest pusty. Chciał też w ten sposób uchronić Rzym przed wrogimi Longobardami.

Koronacja Karola Wielkiego wstrząsnęła całą Europą. Bizantyńczycy uważali go za uzurpatora, a on sam próbował sobie podporządkować papiestwo. Od tamtego czasu dwór w Konstantynopolu nie mógł się zgodzić na jakiekolwiek małżeństwo z samozwańczym cesarzem. Niemniej jednak Karol widział w małżeństwie możliwość połączenia dawno podzielonego Cesarstwa Rzymskiego. Kością niezgody pozostawał fakt, że miałoby się to odbyć według zachodnich tradycji ślubnych.

Upadek rządów Ireny i wygnanie

Irena przez kolejne dwa lata nie umiała skutecznie przekonać do siebie najważniejszych sojuszników. Największym jej błędem było niewskazanie następcy tronu. Wykorzystał to uzurpator Nikefor i ostatecznie doprowadził do wygnania Ireny w 802 r. Nieprzychylność dworu wynikała też z plotek, jakoby Irena zamierzała się zgodzić na propozycję Karola Wielkiego i się z nim ożenić.

Ostatni rok życia Irena spędziła głównie na wyspie Lesbos. Tam ponoć miała pokutować za swe krwawe występki w przeszłości.

• Źródła:
• Anna Łazuchiewicz 2014, Życie cesarzowej Ireny z Aten według Teofanesa Wyznawcy
• Roman Michałowski, 2009, „Historia powszechna. Średniowiecze", Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa