Aleksander Jagiellończyk to zapomniany król Polski. Zyskał władzę kosztem osłabienia państwa

W tym artykule:

1. Aleksander Jagiellończyk – wykształcenie
2. Namiestnik Księstwa Litewskiego
3. Wojny moskiewskie
4. Aleksander Jagiellończyk królem Polski
5. Konstytucja Nihil novi

Aleksander Jagiellończyk przyszedł na świat 5 sierpnia 1461 roku w Krakowie. Był czwartym z trzynaściorga dzieci najdłużej panującego Jagiellona Kazimierza Jagiellończyka oraz jego żony, księżniczki austriackiej Elżbiety Rakuszanki.

Jego najstarszy brat – Władysław II Jagiellończyk – zasiadał na tronach czeskim i węgierskim. Kolejny, noszący ojcowskie imię Kazimierz, chorował na gruźlicę i zmarł zbyt młodo, by zasiąść na tronie. Władzę po śmierci ojca objął Jan Olbracht.

Aleksander Jagiellończyk – wykształcenie

Aleksander Jagiellończyk otrzymał znakomite wykształcenie. Jego nauczycielami byli kronikarz i historyk Jan Długosz oraz Filip Kallimach. Ten drugi to urodzony w toskańskim San Gimignano włoski humanista, pisarz i poeta. Był osobistym sekretarzem króla Kazimierza Jagiellończyka. To wpływowa postać XV-wiecznej Europy. Do Polski trafił, ukrywając się przed długim ramieniem papiestwa. Kallimach był zamieszany w spisek na życie papieża Pawła II. Do końca swych dni był zwolennikiem niezależności Polski od papiestwa.

Rzemiosła rycerskiego uczył młodego królewicza Aleksandra sam marszałek dworu i zaufany pomocnik króla Kazimierza – Stanisław z Szydłowca. Właśnie dzięki tym nauczycielom Aleksander Jagiellończyk uzyskał staranne, wykraczające daleko poza przyjęte wówczas normy wykształcenie. Młody królewicz znał język niemiecki i łacinę, retorykę, elementy historii i prawa oraz literaturę starożytną i współczesną. Znał też język litewski. Był ostatnim wielkim księciem litewskim posiadającym tę umiejętność.

Namiestnik Księstwa Litewskiego

Ojciec wyznaczył Aleksandra na swojego następcę na Litwie. Do tego momentu to kolejni królowie Polski z rodu Jagiellonów nosili tytuł wielkiego księcia litewskiego. Jednak Kazimierz uznał, że ta praktyka niejako wciela Litwę do Korony, a jego zdaniem tron wileński powinien zostać w wyłącznej władzy Jagiellonów. Właśnie ze względu na umocnienie pozycji Jagiellonów na Litwie, wiosną 1492 roku król wysłał Aleksandra do Wilna jako swojego namiestnika. Tron wielkoksiążęcy Aleksander objął już w sierpniu tego roku, tuż po śmierci Kazimierza. Tymczasem władza w Krakowie przypadła starszemu Janowi Olbrachtowi.

Przyglądając się historii Polski nietrudno znaleźć przykłady waśni między królewskimi synami. Waśni, które przeradzały się w otwarte konflikty i rujnowały kraj oraz jego międzynarodową pozycję. Relacja Jana Olbrachta i Aleksandra Jagiellończyka jest tego zaprzeczeniem. Historycy określają ją jako wzorową. Aleksander cenił i szanował brata, nie toczył z nim ani jawnej, ani skrytej walki o władzę. Współpracował z królem, był mu posłuszny. Lecz jednocześnie dbał o autonomię Litwy i prowadził odrębną politykę.

Identycznie wyglądało to w drugą stronę. Jan Olbracht ufał bratu i miał w nim wsparcie. Unia Litwy i Korony kwitła w najlepsze. I to mimo faktycznego zerwania unii personalnej zainicjowanej w momencie, w którym na polskim tronie zasiadł Władysław Jagiełło.

Wojny moskiewskie

Z drugiej strony Aleksander prowadził własną politykę, której najsilniejszym wyrazem były konflikty za wschodnią granicą. W latach 1492–1494 toczył wojnę z Wielkim Księstwem Moskiewskim, w wyniku której stracił Wiaźmę i część Księstw Wierchowskich.

W celu ułożenia pokojowych stosunków Litwy z Moskwą, 18 lutego 1495 ożenił się z Heleną, córką wielkiego księcia moskiewskiego Iwana III Srogiego i Zofii Paleolog. Jednakże w 1500 roku wojska ruskie zajęły część Zadnieprza i zagroziły Smoleńskowi. Był to początek nowej wojny litewsko-moskiewskiej.

Rok później, 3 marca 1501, Aleksander Jagiellończyk zawarł w Wilnie sojusz z mistrzem krajowym Inflant zakonu krzyżackiego, Wolterem von Plettenbergiem, przeciwko Wielkiemu Księstwu Moskiewskiemu. Wówczas przyszła wiadomość, że w wieku zaledwie 42 lat zmarł król Polski Jan Olbracht. W związku z tym, że Jan Olbracht nie zostawił po sobie żadnego potomstwa, tron po nim przypadł młodszemu bratu. Czyli wielkiemu księciu litewskiemu Aleksandrowi Jagiellończykowi.

Aleksander Jagiellończyk królem Polski

Ale w tamtych czasach król musiał zostać zaakceptowany przez sejm walny. Ten zebrał się 3 października 1501 w Piotrkowie. Głosujący nie wątpili, że na tronie Polskim powinien zasiąść kolejny Jagiellon. Powiadomiony o tym przez delegację Sejmu z biskupem Boryszewskim na czele, Aleksander Jagiellończyk szybko udał się z Litwy do Krakowa po koronę polską, licząc na wsparcie Polski w wojnie z Moskwą.

Jednak walcząc o polski tron Aleksander zrezygnował z autonomii Litwy. Pod naciskiem polskiego możnowładztwa zgodził się na zniesienie dziedziczności tronu litewskiego i wspólny wybór monarchy dla Wielkiego Księstwa i Korony. Akt ten, zwany unią mielnicką, przewidywał także powołanie wspólnych sił zbrojnych i systemu monetarnego w obu państwach. Jednak nie wszedł w życie, gdyż został odrzucony przez panów litewskich w 1505 roku.

W przywileju mielnickim Aleksander zaakceptował również znaczące ograniczenia władzy królewskiej. Od tej pory nie mógł bez zgody rady królewskiej mianować kandydatów na wiele urzędów, a poddani zyskali prawo wypowiedzenia mu posłuszeństwa w przypadku działań przeciw nim i Rzeczypospolitej. Dopiero po przyjęciu tych dokumentów doszło do koronacji, która miała miejsce 12 grudnia 1501 roku w Krakowie.

Konstytucja Nihil novi

Po objęciu tronu polskiego, Jagiellończyk wrócił na Litwę. Do 1503 roku kontynuował wojnę z Moskwą. Do Polski przybył dopiero po zawarciu rozejmu. W tzw. międzyczasie podpisał również pięcioletni rozejm z Turcją. W kolejnych latach próbował złagodzić postanowienia przywileju mielnickiego. Jednak jego wysiłki nie przynosiły oczekiwanych rezultatów. W 1504 roku wydał kolejny przywilej w Piotrkowie, który zakazywał mu nadawania, zastawiania i sprzedaży dóbr koronnych bez zgody senatu.

Aleksander jest jednak szczególnie pamiętany ze względu na przyjętą na sejmie radomskim konstytucję Nihil novi. Do jej uchwalenia doszło w 1505 roku. Jej nazwę, „Nihil Novi sine communi consensu” (łac. „nic nowego bez zgody ogółu”), tłumaczy się potocznie jako „nic o nas bez nas”. Nowa konstytucja zakazywała królowi wydawania ustaw bez zgody szlachty, reprezentowanej przez Senat i izbę poselską. Król mógł wydawać samodzielne edykty jedynie w sprawach dotyczących miast królewskich, edukacji, religii, Żydów, lenn, chłopów w królewszczyznach oraz spraw górniczych.

Konstytucja Nihil novi unieważniała przywilej mielnicki i znacznie wzmacniała pozycję szlacheckiej izby poselskiej. Jej wejście w życie, wraz ze statutami nieszawskimi, często uważa się za początek demokracji szlacheckiej w Rzeczypospolitej.

Aleksander Jagiellończyk zmarł 19 sierpnia 1506 roku w Wilnie, gdzie został pochowany. Tron po nim odziedziczył kolejny brat – Zygmunt I Stary.

Nasz ekspert

Ewelina Zambrzycka-Kościelnicka

Dziennikarka i redaktorka zajmująca się tematyką popularnonaukową. Związana z magazynami portali Gazeta.pl oraz Wp.pl. Współautorka książek „Człowiek istota kosmiczna”, „Kosmiczne wyzwania” i „Odważ się robić wielkie rzeczy”.